ماهی
ماهی (fish)
مهرهداران[۱] آبزی. ماهی‌ها از آبشش برای گرفتن اکسیژن از آب شیرین یا آب دریا استفاده می‌کنند و به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند: ماهی‌های استخوانی[۲]، شامل گلدفیش، کُد، و تون؛ ماهی‌های غضروفی، شامل کوسه‌ها، و سفره‌ماهی‌ها؛ و ماهی‌های بدون آرواره شامل انواع دهان‌گِردان. بعضی از ماهی‌ها تقریباً در همۀ آب‌های دنیا، جز در آب بسیار شور بحرالمیّت و برخی از چشمه‌های آب گرم، یافت می‌شوند. از ۳۰هزار گونه ماهی تقریباً ۲۵۰۰ گونه ماهی‌های آب شیرین‌اند.
ماهی‌های استخوانی. اکثر ماهی‌های زنده کنونی، حدود ۲۰هزار گونه، را تشکیل می‌دهند. اسکلت استخوانی دارند، حرکتشان با باله‌های متحرک کنترل می‌شود، و بدنشان معمولاً از فلس پوشیده شده است. آبشش‌ها با سرپوش منفردی پوشیده شده‌اند. بسیاری از آن‌ها کیسۀ شنا[۳] دارند که ماهی با آن خود را شناور می‌کند. اغلب آن‌ها تخم‌گذارند و گاهی به تعداد فراوان تخم می‌گذارند. برخی از ماهی‌های کُد تا ۲۸میلیون تخم تولید می‌کنند. این ماهی‌ها تخم‌هایشان را در دریای آزاد می‌گذراند و احتمالاً بیش از ۲۸ عدد آن‌ها زنده نمی‌مانند تا بالغ شوند. گونه‌هایی که تعداد کمتری تخم می‌گذارند، اغلب در لانه از آن‌ها محافظت می‌کنند یا تخم‌ها را در دهانشان پرورش می‌دهند. برخی ماهی‌ها با لقاح داخلی تخم‌ها را تا زمان خروج نوزاد از تخم در بدن خود نگه می‌دارند و نوزاد را به دنیا می‌آورند (زنده‌زا). اکثر ماهی‌های استخوانی شعاع باله‌ای دارند، امّا تعدادی از آن‌ها، مثل ماهی‌های شش‌دار و سیلاکنت‌ها، بالۀ گوشتی دارند.
ماهی‌های غضروفی. این ماهی‌ها مهاجم و شکارچیاند. کمتر از ۶۰۰ گونه کوسه و سفره‌ماهی شناسایی شده است. این ماهیان اسکلت غضروفی دارند و دهانشان معمولاً زیر سر قرار دارد. بینی بزرگ و حساس و مجموعه‌ای از شکاف‌های آبششی باز در دو طرف ناحیۀ گردن این ماهی‌ها وجود دارد. کیسۀ شنا ندارند و برای شناورماندن باید مدام شنا کنند. ممکن است تخم بگذارند یا زنده‌زا باشند. بعضی از انواع ماهی‌های غضروفي[۴]، مانند کوسه‌ها، شکل خود را طی میلیون‌ها سال حفظ کرده‌اند.
ماهی‌های فاقد آرواره. طرح بدن ماهی‌های فاقد آرواره[۵] شبیه بعضی از مهرهداران اولیه است که قبل از ماهی‌های آرواره‌دار حقیقی تکامل یافتند. در واقع ستون مهره[۶] ندارند، ولی دارای طناب پشتی[۷]اند. جانور دهان‌گردی با نام لامپری[۸] با دهان سوهان‌کننده و بادکش‌مانند خود قادر است به ماهی‌ها بچسبد و از آن‌ها تغذیه کند. دهان‌گردان دیگر، شامل هگ فیش‌‌ها یا مارماهی‌ها، همگی دریایی و بسیار باریک‌اند و از مردار و ماهی‌های زخمی تغذیه می‌کنند. بزرگ‌ترین ماهی دنیا کوسه والی، با نام علمی Rhineodon typus، است که بیش از بیست متر طول دارد. کوچک‌ترین ماهی گوبی قد کوتاه (کوتوله)، با نام علمی Pandaka pygmaea، است که ۷.۵ تا ۹.۵ میلی‌متر طول دارد. به علم مطالعۀ ماهی‌ها ماهی‌شناسی[۹] می‌گویند.
ماهی به‌منزلۀ غذا. ترکیب غذایی گوشت ماهی شبیه ترکیب غذایی گوشت قرمز است، جز آن‌که ذخیرۀ چربی مشخصی ندارد. ماهی‌هایی که چربی نسبتاً فراوانی دارند عبارت‌اند از ماهی آزاد، ماهی خال مخالی (ماکرو)، و شاه‌ماهی. ماهی‌های سفید مانند ماهی کُد، هداک و ایتینگ فقط ۰.۴ تا چهار درصد چربی دارند. ماهی‌ها منابع خوب ویتامین‌های ب و یُدند و کبدِ چرب ماهی‌ها منبع خوب ویتامین‌های آ و د است. کلسیم از ماهی‌هایی با استخوان‌بندی نرم، مانند ساردین‌ها، بهدست می‌آید. اشپل[۱۰] و خاویار[۱۱] حاوی پروتئین بالایی، حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد، اند.
ویژگی‌های فیزیکی. ماهی‌ها معمولاً مقاومت کمی در برابر آب دارند. پوست آن‌ها حاوی یاخته‌های رنگدانه‌ای (کرماتوفور[۱۲]) است، که ماهی را قادر می‌کند تا برای همسانی با محیط تغییر رنگ دهد. ماهی‌ها دارای غدد مخاطی‌اند که به تنظیم اسمزی[۱۳] و توازن آب و نمک کمک می‌کند و بر اثر پوشاندن پوست با لایه‌ای مخاطی از آن در مقابل باکتری‌ها نیز محافظت می‌کنند. در اکثر گونه‌ها، محافظت در برابر سایش به‌عهدۀ فلس‌هاست. اکسیژن آب هنگام تلمبه‌شدن آب از دهان به آبشش‌ها بهدست می‌آید. کار‌آیی دستگاه تبادل گازی با کاربرد روش جریان مخالف[۱۴] افزایش پیدا می‌کند، زیرا در این جریان، خونِ حاوی کمترین اکسیژن مخالفِ جهتِ حرکتِ آبِ با اکسیژن فراوان است و هم‌زمان، دی‌اکسید کربن به آب منتقل می‌شود. آبشش‌ها معمولاً سرپوش دارند و با حرکات دهان و سرپوش برانشی[۱۵] (پوشش آبشش) در معرض هواگیری قرار می‌گیرند. جهت جریان آب متناوباً برعکس می‌شود تا آبشش‌ها را از ذرات اضافی تمیز کند، این عمل نوعی عکس‌العمل سرفه‌مانند است. تعداد بسیاری از ماهی‌ها شکارچیاند و از ماهی‌های دیگر و بی‌مهرگان[۱۶] تغذیه می‌کنند. بیشتر آن‌ها طعمه‌شان را کاملاً می‌بلعند و دندان‌ها فقط برای چسبیدن به طعمه و جهت‌دادنِ به آن برای کمک به بلعیدن است. شکل معده ماهی‌ها، از لامپری‌ها که در واقع معده ندارند تا کپور ماهیان که معده‌ای کاملاً متمایز دارند، بسیار متفاوت است. دستگاه بالۀ ماهی‌ها چنان طراحی شده است که به‌کمک ماهیچه‌ها و با کمترین مانور ثباتِ جانور را در حال شنا برقرار کند. تقریباً در همۀ گونه‌های ماهی، مخصوصاً در کوسه‌ها، بویایی اهمیت دارد. بسیاری از ماهی‌ها حس چشایی قوی دارند و جوانه‌های چشایی[۱۷] هم در حفرۀ دهانی و هم در سایر قسمت‌های بدنشان وجود دارند. چندین گونۀ آن‌ها ریشک[۱۸] دارند که ساختار ریش‌مانندی در اطراف دهان است و از جوانه‌های چشایی پوشیده شده است. ریشک‌ها برای جست‌وجوی سطح زیرین استفاده می‌شوند. اغلب ماهی‌ها به خوبی می‌بینند و بسیاری از ماهی‌های آب‌های کم‌عمق دید رنگی دارند، امّا برخی ماهی‌های عمق‌زی[۱۹] و نهان‌زی[۲۰] کورند. تقریباً همۀ ماهی‌ها دستگاه خط جانبی[۲۱] دارند که متشکل از مجموعه‌ای مجاری کوچک حاوی اندام‌های فرورفته‌ای برای احساس فشار است. خط جانبی، که در مهرهداران[۲۲] پیشرفته‌تر، جز دوزیستان[۲۳]، از بین رفته است، اطلاعات باارزشی از جریان‌های آب، فشار، و عمق آن به ماهی می‌دهد. بعضی گونه‌ها اندام‌هایی برای تولید میدان الکتریکی دارند و از آن برای بی‌حس‌کردن شکار، مطلع‌شدن ماهی از تغییرات محیط اطراف، و برقراری ارتباط استفاده می‌کنند.
تنظیم اسمزی. ماهی‌های آب‌شور در محیطی با غلظتِ بالاتر از مایعات بدنشان زندگی می‌کنند. به این ترتیب، تمایل آن‌ها به گرفتن نمک از طریق انتشار و از دست‌دادن آب از طریق اسمز زیاد است. برای متعادل‌کردن دفع از طریق اسمز، این ماهی‌ها آب دریا را می‌نوشند و مقدار فراوانی از آن را در کلیه‌هایشان نگه می‌دارند. نمک اکثراً از راه یاخته‌هایی خاص در آبشش‌ها جدا و دفع می‌شود. ماهی‌های آب شیرین عکس این مشکل را دارند. بنابراین، آبِ واردشده به بدن از راه اسمز را کلیه‌های نسبتاً بزرگ آن‌های دفع می‌کند. برای متعادل‌کردن دفع نمک‌ها، ماهی‌های آب شیرین قادرند نمک غذایشان را نگه دارند. بسیاری از آن‌ها نیز در آبشش‌ها و دهانشان یاخته‌های جذب نمک دارند. آب کمی می‌نوشند و مقدار کمی آب نیز با غذا دریافت می‌کنند. چندین گونه، مانند ماهی آزاد، بین آب دریا و آب شیرین جابه‌جا می‌شوند و بنابراین، مجبورند دورۀ کوتاهی را در آب نسبتاً شور به‌سر برند تا بدنشان به شرایط جدید عادت کند.
- ↑ vertebrates
- ↑ bony fishes
- ↑ Swim bladder
- ↑ cartilaginous fishes
- ↑ jawless fishes
- ↑ backbone
- ↑ notochord
- ↑ Lamprey
- ↑ ichthyology
- ↑ Roe
- ↑ Caviar
- ↑ chromatophores
- ↑ osmotic regulation
- ↑ counter current system
- ↑ Operculum
- ↑ invertebrates
- ↑ taste buds
- ↑ barbels
- ↑ deep sea fishes
- ↑ cave fishes
- ↑ lateral line system
- ↑ higher vertebrates
- ↑ amphibians