مایوری

مائوری (Maori)

مائوري

(در نیوزیلند به‌معنی «بومی» یا «محلی») قومی پولینزیایی در نیوزیلند. شمار آنان به ۴۳۵هزار نفر، یعنی حدود ۱۵ درصد کل جمعیت این کشور می‌رسد و تقریباً ۸۹ درصدشان در شمال جزیره زندگی می‌کنند. تمدن مائوری نقطه‌های قوّت خاصی از حیث جنگ، کشت و زرع، دریانوردی و صنایع دستی چوبی و سنگی داشت. پیش از ورود خط و نوشتار به‌‌وسیلۀ اروپاییان، سخنوری و تاریخ شفاهی و حکاکی بر چوب مهم‌ترین ابزارهای ثبت منابع فرهنگی مائوری‌ها بود. اسطوره‌شناسی و کیهان‌شناسی مائوری فوق‌العاده بسط یافته بود. زبان مائوری به شاخۀ شرقی خانوادۀ زبانی آسترونزی تعلق دارد. بر اساس «قانون زبان مائوری» مصوّب ۱۹۸۷، این زبان به‌‌منزلۀ زبان رسمی نیوزیلند به ‌رسمیت شناخته شد. مائوری‌ها، احتمالاً از راه‌ هاوایی و ساوایی، از حدود ۸۵۰م به نیوزیلند کوچیدند و تمدن شکوفایی را در سرتاسر این کشور پدید آوردند و ساکنان اصلی این جزیره، یعنی موریوری‌ها، را به‌سمت ساوت آیلند (جزیرۀ جنوبی) و جزیرۀ چَتم راندند. نخستین تماس با اروپاییان در اواخر قرن ۱۸ برقرار شد. تا حدود ۱۸۶۰، روابط میان مائوری‌ها و مهاجران اروپایی عموماً مطلوب، اگرچه استوار براساس بهره‌برداری اقتصادی متقابل، بود. هرچند پیمان‌های میان بومیان و اروپاییان حاکمیت مائوری‌ها را به رسمیت شناخته بود، «پیمان وایتانگی» در ۱۸۴۰ با دامن‌زدن شدید به مهاجرت بریتانیایی‌ها عملاً به استقلال سیاسی مائوری‌ها پایان داد. مائوری‌ها از دیرباز کشاورز، گردآورنده خوراک و ماهیگیر بودند. در قرن ۱۹، بخش بزرگی از سرزمین مائوری خریداری یا مصادره شد و درنتیجۀ فعالیت‌های دادگاه‌های مربوط به سرزمین مائوری اقتدار قبیله‌ای آن‌ها رو به ضعف نهاد. اکثر مائوری‌ها به کشاورزان کوچک و عموماً مالک فقیرترین زمین‌ها و یا به‌ کارگران کشاورزی تبدیل شدند. زندگی مائوری‌ها دچار اخلال شد و شمارشان پیوسته روبه کاهش گذاشت و جمعیت ۱۰۰هزار نفری در اوایل قرن ۱۹ به ۴۰هزار نفر در ۱۹۰۱ رسید. در قرن ۲۰، جریان مهاجرتی گسترده‌ای از سرزمین مائوری آغاز شد. امروزه بیش از ۵۰ درصد از آن‌ها در مناطق شهری، به‌ویژه در اوکلند، زندگی می‌کنند. با افزایش آگاهی مائوری‌ها، تقاضاهای آنان برای بازنگری جامعی در «پیمان وایتانگی» آغاز شد، به‌‌گونه‌ای که مائوری‌ها امروزه مدعی مالکیت بر ۷۰ درصد از زمین‌های کشورند. مائوری‌ها نمایندگی خاصی در مجلس نیوزیلند دارند که شامل چهار نماینده برای هریک از ناحیه‌های انتخاباتی مائوری می‌شود. «شورای امور مائوری» در ۱۹۵۴ تأسیس شد تا عمدتاً بر تحولات مربوط به مسائل ارضی مائوری‌ها نظارت کند. شکایت‌های درازمدت در موضوع زمین، در اوایل ۱۹۹۸ با توافقنامه‌ای میان قبیلۀ مائوریِ نگای تاهو و دولت تا اندازه‌ای حل شد. شیوۀ حل‌وفصل اختلاف مشتمل بود بر پرداخت غرامتی به مبلغ ۱۵۲میلیون دلار استرالیایی، که به‌صورت نقدی، سهام و زمین به مائوری‌ها داده شد. ازجملۀ زمین‌هایی که به قوم نگای تاهو بازگردانده شد، می‌توان به کوه کوک، مرتفع‌ترین کوهستان نیوزیلند، اشاره کرد. قبایل مائوری به طایفه‌ها و واحدهای زمین‌داری تقسیم می‌شدند که نیاکان مشترک داشتند. گروه‌های مقیم عبارت بودند از خانواده‌های گسترده‌ای که در زمینۀ کشاورزی و فعالیت‌های مناسکی با یکدیگر همکاری می‌کردند. جنگ بین قبایل رایج بود و به‌همین علت مائوری‌ها هرگز در قالب یک ملت با یکدیگر متحد نشدند. جامعۀ مائوری دارای سه رده بود که هریک از آن‌ها درجۀ نفوذ و موقعیت متفاوتی داشت. ردۀ نخست «رانگاتیرا» یا رئیس، ردۀ دوم «وارو» یا عوام و ردۀ سوم «پونونگا» یا بردگان بود. «آریکی» یا کاهن، عموماً همان رئیس بود و گمان می‌رفت که قدرتی روحانی و خدایی با ‌نام «مانا» دارد. این امر سبب می‌شد که مردم عادی او را موجودی مقدس و در عین حال خطرناک پندارند و چنین رابطه‌ای را «تاپو» می‌نامیدند (که واژۀ تابو از آن ریشه گرفته است). جهان در کیهان‌شناسی سنتی مائوری به دو حوزه تقسیم می‌شود: «تاپو» و «نوئا» یا قدسی و ناقدسی. هماهنگی در جهان بستگی به وجود توازنی دقیق میان این دو حوزه دارد. موجود نخستین در اسطورۀ مائوری «ایو» یا خدای متعالی بود که زمین و آسمان را پدید آورده بود. آسمان در قالب شخصیت «رانگی» (پدر آسمان) و زمین در قالب شخصیت «پاپا» (مادر زمین) تبلور می‌یافتند. در افسانه‌های مائوری غالباً با شخصیت‌های هیولاوشی روبه‌رو می‌شویم که «تانیوهاس» نام دارند و در غارهای دریایی و باتلاق‌ها زندگی می‌کنند. اما امروز مائوری‌ها اکثراً مسیحی‌اند و فرقۀ مسیحی مورمون در میان آن‌ها نفوذ خاصی داشته است. مائوری‌ها نیوزیلند را «آئوتیروآ» (روشنایی بلندروز) می‌نامند و مهاجران اروپایی را «پاکه‌ها» که غالباً نیوزیلندی‌های سفیدپوست نیز برای تمایز خود از مائوری‌ها به‌کار می‌بردند. مائوری‌ها هنرمندانی ماهر، به‌ویژه در حکاکی بر روی چوب، محسوب می‌شوند. برخی از نواحی، قبایل و یا حتی خانواده‌ها در شکلی از بیان هنری تخصص دارند و با مراقبتی فراوان اسرار آن را حفظ می‌کنند. حکاکی چهره‌ها، تزیینات داخلی خانه‌ها، ازقبیل ستون‌های حکاکی‌شده و، بیش از همۀ این‌ها، حکاکی‌های تزیینی بر بدنۀ بَلَم‌های جنگی از برجسته‌ترین نمونه‌های حکاکی مائوری است. مائوری‌ها صورت و پوست بدن خود را با طرح‌های پیچیده‌ای موسم به «موکو» نیز خالکوبی می‌کنند.

---