نجم الدوله، عبدالغفار (۱۲۵۵ـ۱۳۲۶ق)
نَجم‌الدّوله، عبدالغفار (۱۲۵۵ـ۱۳۲۶ق)
(یا: نجم‌الملک) ریاضی‌دان و منجم (منجم‌باشی) دربار ناصرالدین‌شاه قاجار. ریاضیات قدیم را نزد پدرش ملا علی‌محمد اصفهانی آموخت و سپس در دارالفنون به تحصیل علوم جدید، به‌ویژه ریاضیات، پرداخت و بعدها معلم ریاضیات آن مدرسه شد. در ۱۲۹۰ق، درپی درگذشت برادرش میرزا رضا نجم‌الملک که منجم‌باشی عباس میرزا نایب‌السلطنه بود، سِمت منجم‌باشی با لقب نجم‌الملک به وی اعطا، و چندی بعد نیز به نجم‌الدوله ملقب شد. از وظایف اصلی او استخراج و اعلام ساعت و دقیقۀ تحویل سال در آستانۀ سال نو در حضور ناصرالدین‌شاه در کاخ گلستان بود. همچنین، سال‌ها به استخراج تقویم رسمی ایران اشتغال داشت. در ۱۲۹۹ق به دستور ناصرالدین‌شاه راهی خوزستان شد تا از سدّ شکستۀ اهواز بازدید و هزینۀ بازسازی آن را برآورد کند. ناصرالدین‌شاه وظایف نجم‌الملک در این سفر را در چهارده اصل مدون کرد که به کتابچۀ دستورالعمل شهرت یافت. نجم‌الدوله حدود ۹ ماه در خوزستان به تحقیق مشغول شد و اطلاعات فراوان و بسیار دقیقی از وضعیت جغرافیایی و تاریخی، و موقعیت اجتماعی و اقتصادی خوزستان را به‌همراه نقشه‌هایی گرد آورد. سفرنامۀ او که دربردارندۀ این اطلاعات است، به‌همراه کتابچۀ دستورالعمل، چاپ شده است (تهران، ۱۳۴۱ش). نجم‌الدوله در موضوعات نجوم، حساب، هندسه، جبر و دیگر زمینه‌ها، آثاری را تألیف یا ترجمه کرده است. ازجمله آثار اوست: آسمان در نجوم؛ اصول جغرافیا؛ کفایة‌الهندسه؛ کفایة‌الحساب؛ بدایة‌‌الحساب؛ بدایةالنجوم؛ بدایة‌الهندسه؛ التطبیقیه (در تطبیق سال‌های هجری قمری با سال‌های خورشیدی و تاریخ میلادی).