وزیر
وزیر
مهم‌ترین منصب حکومتی در قوۀ مجریه که متصدی یک وزارتخانه است. این منصب در دوره‌های مختلف تاریخی ایران جایگاهی متفاوت داشته است. در دورۀ سامانیان در رأس همه دیوان‌ها و اهل قلم «وزیر» یا «خواجه بزرگ» قرار داشت. وی در دیوان خود ناظر کلیۀ امور دیوانی، نحوۀ اداره و رسیدگی به مسائل حکومتی (مملکتی) بود. در زمان آل بویه مقام وزیر پس از فرمانروا بالاترین مقام بود. در این دوره دو نوع وزارت گزارش شده است: وزارت تفویض و وزارت تنفیذ که اولی مقامی بالاتر از مقام دومی داشت و وظایف هر کدام مشخص بود. در دورۀ غزنویان، وزیر پس از سلطان در رأس نظام حکومت قرار داشت و از قدرت بیشتری نسبت به سایر ارکان حکومت برخوردار بود. دیوان وزیر نیز در صدر دیوان‌های گوناگون بود. در عهد سلجوقیان تا پس از صدارت نظام‌الملک، وزیر از اعتبار خاص برخوردار بود و اکثراً بدون مجوز سلطان به انجام امور می‌پرداخت و تنها راه ارتباط با سلطان بود. کاخ او ملجأ افرادی بود که به دادخواهی، طلب شغل و منصب یا مساعدت‌های دیگر مراجعه می‌کردند. در پاره‌ای موارد وزیر سپاهی مخصوص داشت. در حکومت خوارزمشاهیان نیز وزیر یا خواجه جهان شخص دوم مملکت بود که در دیوان وزارت به نمایندگی از سلطان در رأس امور قرار می‌گرفت. در زمان تیموریان وزرا زیر نظر «دیوان بیگی» بودند و ۷ نفر وزیر با مسئولیت‌های مشخص انجام وظیفه می‌کردند. در دورۀ صفویان در آغاز کار، منصب وزیر پس از سِمَت وکیل قرار داشت ولی پس از شاه‌عباس اول مقام وزیر به مقام درجۀ اول ترفیع یافت. در پایان دورۀ صفویه، مأمور عمدۀ حکومت مرکزی وزیر اعظم نامیده می‌شد. وزیر اعظم دیوان اعلا، عمده‌ترین رکن دولت برای انتصاب تمامی امرای درگاه و ولایات و اجازۀ پرداخت و دریافت و داد و ستد کل مملکت اعم از مالیات دیوانی و وجوهات خزانه بود و لقب اعتمادالدوله را در انحصار خود داشت. در زمان قاجاریه لقب اعتمادالدوله متروک شد و شاغل آن عنوان صدراعظم یافت و عزل و نصب وی منحصراً به تصمیم شاه وابسته بود. صدراعظم قاجار تنها کسی بود که حق داشت در تمامی امور به حضور شاه برود و یا مستقیماً نامه بنویسد. پس از شاه شیرازه کلیه امور در دست او بود. همچنین تعیین وزرا با وی بود و آن‌ها زیر نظر صدراعظم انجام وظیفه کردند. در دوران سفر ناصرالدین‌شاه اختیارات تامی به صدراعظم تفویض شده بود که علاوه‌بر مسائل مملکتی، به امور داخل حرم نیز نظارت نماید. پس از مشروطیت وزیر در مجموعه هیئت دولت قرار گرفت و بعدها اعضا هیئت وزرا شامل وزیران و وزیران مشاور با وظایفی صرفاً سیاسی به‌موجب قانون اساسی به‌عنوان مسئول ویژۀ وزارتخانه متبوع خود تعیین شدند.