چراغ
چِراغ (lamp)
ظرف چشمۀ نور مصنوعی. به‌نظر می‌رسد مردم عصر حجر کشف کرده بودند که اگر فتیله‌ای را در روغن یا پیه فرو کنند، به‌مدت طولانی می‌سوزد. آن‌ها با استفاده از سنگی که برای نگهداری چشمۀ نور داخل آن را خالی کرده بودند، نخستین چراغ را ساختند. طراحی و ساخت چراغ با اشیای طبیعی، ازجمله سنگ و صدف، ادامه یافت و با پیشرفت فناوری، کاربرد فلزات، سنگ، سفال، و شیشه نیز به این منظور متداول شد. در چراغ‌های اولیه، نور با سوزاندن روغن‌های گوناگون، ازجمله روغن منداب یا زیتون، تولید می‌شد و موم و چربی جانوران، مانند پیه، نیز برای ساخت شمع به‌‌کار می‌رفت. مصرف نفت چراغ یا روغن پارافین از اواسط قرن ۱۹ متداول شد. با این سوخت‌ها، شعله‌ای پایدارتر، روشن‌تر و تمیزتر تولید شد. در قرن ۱۸، پیشرفت مهمی در طرح فتیله با ابداع فتیله‌ای حاصل شد که در وسط محفظه‌ای در داخل چراغ جای می‌گرفت و با پیچ بالا و پایین می‌رفت.
چراغ‌های صدفی پیش از تاریخ. چراغ در خاورمیانه منشأ مستقلی داشت و از صدف ساخته می‌شد. صدف‌های حلزونی که از آن‌ها به‌‌عنوان چراغ استفاده می‌شده، در شهر باستانی اور[۱] در سومر[۲] (بخشی از عراق کنونی) کشف شده که به حدود ۵هزار سال پیش مربوط می‌شوند. این چراغ‌ها را به‌‌تدریج از مصالح دیگری ساختند. در شهر اور چراغ‌های مربوط به ۳۰۰۰پ‌م کشف شده که با تراشیدن رخام طوری ساخته شده‌اند که به چراغ‌های ساخته‌شده از صدف حلزون شبیه باشند.
چراغ‌های فلزی پیش از تاریخ. نخستین چراغ‌های فلزی نیز در شهر اور کشف شدند و به حدود ۳۰۰۰پ‌م مربوط می‌شوند؛ این چراغ‌ها به سبک‌های مختلف، ازجمله به شکل صدف، ساخته شده‌اند. چراغی از جنس مفرغ که به شکل تمساح ساخته شده، از استفادۀ رومی‌های متأخر از طرح‌های حیوانات حکایت می‌کند. چراغ‌های مسی، مربوط به حدود ۲۷۰۰ سال پیش از تاریخ، به شکل نوعی صدف، در زیر یکی از کاخ‌های سارگونی[۳] واقع در اشنونا (تل اَسمَر فعلی) در بین‌النهرین کشف شده است. چراغ‌های مفرغی چینی، مربوط به اواخر دوران امپراتوری سلسلۀ جو[۴] (قرن ۴پ‌م) به شکل نعلبکی یا قوطی ساخته شده‌اند و پایه‌های کوتاهی دارند.
چراغ‌های سفالی پیش از تاریخ. نمونه‌های اولیۀ چراغ‌های سفالی، مربوط به هزارۀ ۳پ‌م، که در تل‌ّ دُوِیر[۵]، فلسطین، کشف شده‌اند از لحاظی غیرعادی هستند، زیرا ظریف‌تر از چراغ‌های صدفی هستند که بعدها ساخته شدند. این چراغ‌ها تقریباً چهارگوش‌اند و چهار لوله برای فتیله دارند؛ ته آن‌ها نیز تخت است. نمونه‌های جدیدتر معمولاً به شکل صدف ساخته شده‌اند و ته گرد دارند. چراغ‌های سفالی فنیقی مربوط به اواسط هزارۀ ۲پ‌م و چراغ‌های مربوط به دورۀ کنعانی در فلسطین (هزارۀ ۲پ‌م) نیز به شکل صدف‌اند. در فلسطین، از زمان سلیمان نبی (قرن ۱۰پ‌م)، سفالگری لبۀ این نعلبکی‌ها را به طرف داخل خمیده ساختند تا روغن بیرون نپاشد. دسته و لوله هم به آن اضافه کردند و سرانجام، چنان‌که در چراغ‌های جدیدتر یونانی و چراغ‌های رومی دیده می‌شود، شکل کاملاً بسته پیدا کرد. در قرون ۶تا ۴پ‌م، سطح خارجی این چراغ‌ها لعاب‌دار بود، اما از قرن ۳پ‌م به بعد، پوششی از گل رس جای آن را گرفت. در قرن ۲پ‌م، روش تولید به قالب‌گیری تغییر کرد، و در طی قرن بعد، نام سازندگان نیز به‌‌تدریج پدیدار شد، هرچند این ویژگی اصلی چراغ‌های دوران رومی است. چراغ‌های سفالی رومی منشأ یونانی دارند، اما این چراغ‌ها ویژگی‌های بارزی مانند درپوش محدب و آذین‌های قالبی نیز دارند. از دوران یونان باستان نیز چراغ‌های مفرغی کشف شده است، اما چراغ‌های فلزی تا دوران رومی، به‌‌ویژه از قرن یکم میلادی، به‌ندرت دیده می‌شود؛ در همین دورۀ رومی بود که استفاده از چراغ فلزی با انواع شکل‌ها، از قبیل شکل حیوانات، ماهی‌ها و چهرۀ انسان رایج شد. چراغ‌های دوران پسارومی، مربوط به دوره‌های اوایل مسیحیت و بیزانس آغازین، قرون ۴ تا ۷، غالباً با نمادها و نشان‌های مسیحی تزئین شده‌اند. سبک دیگری در ساخت چراغ‌های سفالی بیزانسی، که در حدود قرن ۸ پدیدار شد، ظاهراًَ از فرم‌های آشوری آغازین (۶۲۶ـ۷۲۲پ‌م) و پارتی (۲۰۰پ‌م تا ۲۰۰م) اقتباس شده است. این چراغ‌ها شبیه قوری کوچکی هستند که بدنه‌ای گرد دارند و لولۀ آن‌ها نزدیک به ته چراغ و در یک طرف قرار دارد. این سبک در ساخت چراغ‌های اعراب در اوایل قرون وسطا نیز مشهود است. چراغ‌های اخیر لعابی به رنگ آبی یا سبز داشتند.
چراغ‌های شیشه‌ای. نمونه‌‌ای از چراغ‌های شیشه‌ای مربوط به قرون ۴ و ۵ که در فیوم، مصر، کشف شدند، ازجمله قدیمی‌ترین چراغ‌های شیشه‌ای کشف‌شده هستند. این چراغ‌ها فتیلۀ شناور داشتند و در قرن ۶ به قندیل‌آویز تکامل یافتند. چراغ شیشه‌ای از طریق سرزمین‌های بیزانسی به شرق و غرب رسید؛ در شرق این نوع چراغ در کلیساهای سوریه کشف شده است و در غرب، در کلیساهای مسیحی اولیه به‌‌عنوان «چراغ محراب» در جلو میز عشای ربانی به‌‌کار می‌رفت. در دست‌نوشته‌های قرون ۱۱ تا ۱۴م نیز همین نوع چراغ شیشه‌ای توصیف شده است. معمولاً این چراغ‌ها روغن منداب می‌سوزاندند. در دورۀ رنسانس گیره‌های آویز فلزی چراغ‌های شیشه‌ای، نقش آذینی پرتصنع را یافتند. از قرن ۱۸ به بعد، چراغ‌ها یک شعلۀ مرکزی و یک لولۀ دودکش شیشه‌ای داشتند.