یلدا

یَلْدا Yaldā (iranian celebration)

(در سریانی: به‌معنی ولادت، میلاد؛ در رومی: ناتالیس اَنویکتوس، به‌معنی روز تولد مهرِ شکست‌ناپذیر) درازترین شب سال، یعنی شب اول زمستان؛ در تقویم ایرانی شب اول دی‌ماه. در اصطلاح عموم، شب‌چله یا شب‌چلۀ بزرگ؛ در باور ایرانی، شبی اهریمنی است که با پیروزی مهر (آفتاب) و برآمدن روز به‌پایان می‌رسد. بر‌مبنای اشتباهی که در محاسبۀ کبیسه‌ها در قرن ۴م رخ داد، روز ۲۵ دسامبر (برابر ۴ دی) را، به‌جای ۲۱ دسامبر (برابر ۳۰ آذر)، روز تولد مهر دانستند، پس از مسیحی‌شدن روم همین روز را نیز روز تولد عیسی مسیح و نوئل قرار دادند که در واقع می‌بایست در ۲۱ دسامبر نهاده می‌شد. این معنی در ادبیات فارسی نیز بازتاب دارد، چنان‌که سنایی گفته است: «‌به صاحب‌دولتی پیوند، اگر نامی همی جویی‌ـ که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا». یلدا در تقویم جلالی برابر با شب اول جدی و شب هفتم دی ماه است. آغاز دی‌ماه و زایش خورشید و بلند‌شدن روزها در بسیاری از فرهنگ‌ها گرامی داشته شده است، اما در هیچ فرهنگی چون فرهنگ ایران باستان این اندازه بازتاب و رونق نداشته است. شاعران، بلندی شب یلدا را دست‌مایۀ مضمون‌سازی‌های عاشقانه کرده‌اند و آن را در تشبیه به زلف دراز یار و به‌معنی هجران گرفته‌اند. برگزاری آداب و مراسم مربوط به شب یلدا، در ایران دیرینه‌ای بس طولانی دارد؛ از دلایل پایندگی آن، این که یلدا پایان برداشت محصولات صیفی کشاورزی و آغاز فصل استراحت کشاورزان در جامعۀ عمدتاً مبتنی‌بر اقتصاد کشاورزی ایرانی بوده است. این معنی نیز که زمستان عملی در واقع ۶۰ روز است و ۴۰ روز اول آن، چلۀ بزرگ و ۲۰ روز دوم آن، چلۀ کوچک، نامیده می‌شود نیز در اساس ریشه در فرهنگ کشاورزی ایرانیان باستان دارد. در این شب که آن را جشن گردهم‌آیی خانوادگی نیز دانسته‌اند، خویشان و آشنایان در خانۀ بزرگ خانواده گرد می‌آیند و ضمن خوردن آجیل و شب‌چَره (نقل و میوه‌های خشک) شب دراز سال را با خواندن اشعار حافظ، گاه به فال، سپری می‌کنند. ضروری‌ترین خوردنی ویژۀ شب یلدا هندوانه است. عوام بر آن‌اند که هندوانه‌ای که در شب یلدا می‌خورند در بدن‌شان ذخیره می‌شود و در تابستان گرم به وجودشان خنکا می‌بخشد. کدوتنبل و انار نیز از دیگر خوردنی‌های مخصوص شب یلداست.