دستگاه

دستگاه (موسیقی)
اصطلاحی خاص موسیقی ایران. مجموعه کاملی از مجموعه آهنگ‌هایی که با نظمی خاص و پی‌درپی نواخته می‌شوند. موسیقی ایران شامل هفت دستگاه است که عبارت‌اند از شور، ماهور، چهارگاه، همایون، سه‌گاه، نوا، راست‌پنج‌گاه. هر دستگاه از آهنگ‌ها و گوشه‌های متعددی تشکیل شده که با ترتیب و نظم خاصی در کنار هم قرار گرفته‌اند. اولین هنرمندی که دستگاه‌های موسیقی ایرانی را به خط نت نوشت و آن را به‌شیوۀ علمی تجزیه و تحلیل علمی کرد، علینقی وزیری بود و برای هر دستگاه قوانین خاص آن‌ و نیز گام آن را نوشت. (منظور از گام، دوری از نت‌ها در فاصله یک اکتاو یا چهارم و پنجم درست است که روی برخی درجه‌های آن مقام یا گوشۀ خاصی بنا می‌شود و با مفهوم اروپایی گام متفاوت است). وزیری اعتقاد داشت که موسیقی ایرانی به‌جای هفت دستگاه، پنج دستگاه دارد. او راست‌پنج‌گاه را جزو ماهور، و نوا را جزو شور می‌دانست. دقیقاً معلوم نیست که از چه زمانی موسیقی ایرانی از حالت مقامی به‌صورت دستگاهی درآمد، ولی احتمالاً از زمان این تغییر بیش از ۱۰۰ سال نمی‌گذرد. برخی معتقدند که تنظیم ردیف‌ها به‌صورت کنونی و دستگاهی آن را میرزا عبدالله انجام داده است ولی از این موضوع اطلاع دقیقی در دست نیست. در گذشته که موسیقی به‌شکل «مقامی» مطرح بود، هر مقام محدوده‌ای در حدود ۴/۱ یا ۵/۱ درست را شامل می‌شد. ولی امروز از کنار هم قراردادن مقام‌ها، دُوْری از نت‌ها با محدوده‌ای بیشتر از قدیم، استفاده می‌شود. برای نمونه اگر برای چهارگاه دوری از نت‌ها را در محدودۀ یک اکتاو در نظر بگیریم، ملاحظه خواهیم کرد که غیر از درجۀ دوم و هفتم آن، بقیه درجه‌ها یا نت‌ها، هر کدام شاهد گوشۀ خاصی است. مثلاً اگر گام چهارگاه را از پایۀ نت do در نظر آوریم: درجۀ اول آن شاهد خود چهارگاه، درجۀ سوم شاهد زابل، درجۀ چهارم شاهد مویه، درجۀ پنجم شاهد حصار، درجۀ ششم شاهد مخالف، و درجۀ هشتم شاهد مغلوب و منصوری است. این در مورد دستگاه‌های دیگر، البته در مورد هر یک با قوانین و ملاحظات خاص آن دستگاه، صادق است؛ و نیز اگر دُورِ گام ماهور را در فاصلۀ یک اکتاو و از پایۀ نتِ do در نظر آوریم: درجۀ اول آن، نت do، شاهد خود ماهور، Re یا درجۀ دوم شاهد گشایش و داد، نت fa یا درجۀ چهارم شاهد ماهورِ صغیر و حصار و ابول، نت sol یا درجۀ پنجم شاهد دلکش و شکسته، درجۀ ششم یا La شاهد خاوران و نیشابورک و درجۀ هشتم که خود do در اکتاو بالاتر است شاهد عراق و راک است. پشت سر هم اجرا کردن گوشه‌های ذکرشده، که هر یک، یک مقام نیز محسوب می‌شوند، را دستگاه ماهور می‌نامند. در مورد بقیۀ دستگاه‌ها و آوازها نیز همین وضعیت است. پس شاید بتوان این‌طور جمع‌بندی کرد که از کنار هم قرار دادن برخی مقام‌های موسیقی گذشته با سلیقه و آرایش خاص، دستگاه‌های موسیقی ایرانی به‌وجود آمده است. شاید اولین انگیزۀ تنظیم این گونۀ موسیقی، دست‌یافتن به نوعی رپرتوآر متنوع و جدید برای اجرا در مقایسه با رپرتوآرهای قبلی بوده است؛ که بعدها جزو سنت اجرایی موسیقی ایرانی درآمد. در کشورهای همسایه ایران و کشورهای دیگری که موسیقی ایران در آن‌ها تأثیرگذار بوده است، هنوز موسیقی را به‌شکل مقامی اجرا می‌کنند و نظام دستگاهی خاص موسیقی ایران است.