دوست محمدخان
دوست‌محمّدخان (۱۲۰۷ـ۱۲۷۹ق)
| دوست محمدخان | |
|---|---|
| زادروز |
۱۲۰۷ق |
| درگذشت | ۱۲۷۹ق |
| شغل و تخصص اصلی | فرمانروا |
| لقب | امیرکبیر |
| گروه مقاله | تاریخ جهان |
| خویشاوندان سرشناس | سردار پاینده خان، رییس قبیله بارکزایی (پدر) |
(مشهور به: امیرکبیر) بنیانگذار (حک: ۱۲۵۲ـ۱۲۷۹ق) سلسلۀ محمدزایی از طایفۀ بارکزایی افغانستان. وی فرزند کوچک سردار پاینده خان، رئیس قبیلۀ بارکزایی، بود. با مرگ پدر در ۱۲۱۴ق، تحت تربیت برادر بزرگ‌ترش وزیر فتح خان، قرار گرفت و در ۱۸سالگی فرمانده قشون او شد. زمانی که وزیر فتح‌‌خان به دستور شاه محمد سدوزایی و به دست بزرگان درّانی به‌قتل رسید، افغانستان را دیگر برادرانش به آشوب و اغتشاش کشیدند. دوستمحمدخان، محمودشاه را با حیله شکست داد و تاج و تخت کابل را تصاحب کرد و در ۱۲۵۲ق با لقب «امیرالمؤمنین» حکومت دودمان محمدزایی را تأسیس کرد. اما از آن‌جا که هرات، همچنان در دست جانشینان احمد شاه درّانی بود، پایه‌های حکومت مرکزی ثباتی نداشت و سران طوایف، قدرت را در دست داشتند. بر همین اساس، انگلیسی‌ها قصد تسخیر افغانستان را کردند و در ۱۲۵۵ق، در حالی که شاه شجاع‌‌الملک سدوزایی، پادشاه مخلوع دُرّانی، را همراه خویش داشتند وارد افغانستان شدند و قندهار و کابل را تصرف کردند. امیر دوستمحمدخان که توان ایستادگی نداشت، به بخارا گریخت، اما حاکم بخارا او را محبوس کرد. او پس از یک سال از زندان گریخت و خود را به ویلیام مکناتن، وزیر مختار دولت انگلیس در دربار شاه شجاع، تسلیم کرد. انگلیسی‌ها وی را با فامیلش به هند فرستادند. اما با قیام ضدانگلیسی مردم افغانستان و کشته‌‌شدن شاه شجاع و خروج انگلیسی‌ها، به افغانستان بازگشت. این‌بار با موافقت انگلیسی‌ها و با دست‌کشیدن از ادعای افغانستان بر ایالت ثروتمند سند، بر مسند حکومت کابل نشست (۱۲۵۸ق). در پرتو این سیاست و نیز روش صبورانه‌ای که در برابر مخالفان در پیش گرفت، سرانجام موفق شد که با انضمام پی‌درپی سراسر قلمرو میان هندوکش و آمودریا (۱۲۶۶ـ۱۲۶۷ق)، تسخیر قندهار پس از مرگ کهندل‌‌خان (۱۲۷۲ق)، گرفتن کُنر و بالاخره تصرف هرات (۱۲۷۸ق) به ایجاد مملکتی توفیق یابد که مرزهای آن کم‌وبیش تا به امروز دست‌نخورده باقی مانده است. امیر دوستمحمدخان سرانجام در حین عملیات تصرف هرات درگذشت و در جوار آرامگاه خواجه عبدالله انصاری در هرات مدفون شد. وی را باید بانی دولت افغانستان دانست.