عبید زاکانی، عبیدالله ( ـ قزوین ۷۷۲ق)
عُبِید زاکانی، عبیدالله ( ـ قزوین ۷۷۲ق)
شاعر و طنزپرداز ایرانی. خاندانش از تیرۀ عرب بنی‌خفاجه بودند که به قزوین کوچیدند. به نوشتۀ حمدالله مستوفی از صدور و وزرا بود و به آداب و فنون دبیری، علوم رایج و زبان عربی تسلط داشت. در زمان شیخ جمال‌الدین ابواسحاق اینجو به شیراز رفت و او و وزیرش، خواجه رکن‌الدین عمیدالملک، را مدح گفت. سلطان اویس جلایر، شاه شجاع مظفری و علاءالدین محمد خراسانی وزیر، از دیگر ممدوحان او بودند. از ویژگی‌های زبانی او ساده‌گویی، ایجاز و اختصار، استناد به اخبار و روایات و قصص است. او را قوی‌ترین طنزپرداز ادب فارسی به‌شمار آورده‌اند. درون‌مایۀ طنز او، که با هزل درآمیخته است، انتقاد از اوضاع سیاسی و فرهنگی روزگارش است. با این‌که عبید بسیار عمر کرد، آثار و اشعار فراوانی به‌جا نگذاشت. آثار او، که اغلب حجم چندانی ندارد، به دو بخش جدی، و هزلی و انتقادی تقسیم می‌شود. آثار جدی عبید عبارت‌اند از کلیات اشعار (تهران، ۱۳۲۱ش) حدود ۳هزار بیت از غزل، قصیده، مثنوی، ترجیع‌بند و رباعی؛ نوادر الامثال به عربی در امثال و حکم؛ مثنوی عشاق‌نامه در ۶۴۰ بیت؛ فال‌نامۀ بروج به نثر؛ فال‌نامۀ وحوش و طیور در ۶۰ رباعی. از آثار هزلی اوست: اخلاق‌الاشراف به نثر (تهران، ۱۳۷۴ش)؛ رسالۀ تعریفات یا ده فصل که لغت‌نامه‌ای است به نثر با برابرنهاده‌های هزل‌آمیز؛ رسالۀ دلگشا در ۹۳ داستان که مبسوط‌ترین رسالۀ اوست؛ ریش‌نامه که آمیخته‌ای از نظم و نثر در مذهب ریش و جور و جفای آن است؛ صد پند یا درویش‌نامه به نثر در پندهای حکیمانه؛ مکتوبات قلندرانه به نثر؛ حکایت موش و گربه. آثار هزلی عبید، به جز موش و گربه، در مجموعه‌ای به‌نام منتخب لطایف عبید زاکانی در ۱۳۰۳ق به‌کوشش موسیو فرته فرانسوی در استانبول منتشر شد. دیوان عبید زاکانی به تصحیح عباس اقبال آشتیانی (۱۳۲۲ش) و محمد جعفر محجوب و پرویز اتابکی (۱۳۴۳ش) به‌چاپ رسیده است.