عثمان
عُثمان (طائف ۶عام‌الفیل ـ مدینه ۳۵ق)
(عثمان بن عَفّان، ملقب به ذوالنورین) سومین خلیفه از خلفای راشدین (حک: ۲۳ـ۳۵ق)، صحابی مشهور و از عشرۀ مبشره از نظر اهل سنّت. مادرش أروی بنت کریز از نوادگان عبدمناف بود. عثمان در زمرۀ کسانی بود که در سال‌های نخست به دعوت ابوبکر، اسلام آورد. برخی مسلمان‌شدن او را به‌سبب ازدواج وی با رقیه دختر رسول خدا دانسته‌اند. وی تاجری ثروتمند از خاندان بنی‌امیه و از اشراف مکه بود. پس از رقیه، با ام‌کلثوم، دختر دیگر رسول خدا که هر دو از خدیجه بودند، ازدواج کرد و از این جهت به ذوالنورین (صاحب دو نور) ملقب شد. چندی از ازدواج با آن‌ها نگذشته بود که رقیه و ام‌کلثوم درگذشتند. عثمان ازجمله کسانی بود که به حبشه هجرت کرد، اما اندکی پس از هجرت به مکه بازگشت و سپس به مدینه رفت. به‌سبب بیماری همسرش رقیه در جنگ بدر شرکت نداشت و در جنگ احد نیز در شمار فراریان بود. به‌طور کلی عثمان در زمان پیامبر اسلام (ص) نقش عمده‌ای نداشت و جز در صلح حُدیبیه که به‌عنوان پیک نزد مشرکان رفته بود، نامی از او در تاریخ دیده نمی‌شود. وی در حکومت ابوبکر از اشخاص نزدیک به خلیفه بود و کاتب وی به‌شمار می‌رفت. در دورۀ عمر بن خطاب نیز نفوذ داشت و نمایندۀ بنی‌امیه بود. بعد از قتل عمر بن خطاب، عثمان از بین شورای شش‌نفره‌ای که عمر تشکیل داده بود، با قبول شرط عبدالرحمان بن عوف مبنی‌بر عمل به کتاب خدا، سنت پیامبر و سنت شیخین (ابوبکر و عمر) به خلافت برگزیده شد؛ چراکه حضرت علی (ع) شرط عمل به سنت شیخین را نپذیرفته بود. در خلافت عثمان سرزمین‌های بسیاری ازجمله قفقاز، خراسان، کرمان، قبرس و بخش‌هایی از شمال افریقا فتح شد. در روم و ایران نیز فتوحات مسلمانان ادامه یافت و یزدگرد سوم در حدود مرو به‌قتل رسید. بر اثر این فتوحات، ثروت‌ها و غنایم بسیاری به مرکز خلافت سرازیر شد. اما تقسیم ناعادلانۀ غنایم، در کنار بدعت‌های دینی، واگذاری فرمانداری شهرها به خاندان بنی‌امیه، بذل و بخشش‌های بی‌حساب عثمان به اعضای خاندان اموی و آزار بعضی از اصحاب بزرگ رسول خدا مانند ابوذر و عمار یاسر، ازجمله عواملی بود که در بروز شورش علیه او نقش مؤثری داشت. او در دورۀ خلافتش، خویشاوندان خود از بنی‌امیه و نیز کسانی که مطرودین از سوی رسول خدا بودند را در مناصب مهمی گمارد؛ ازجمله مروان بن حکم را بر امور مسلط کرد. بدین سبب، بسیاری از بزرگان صحابه چون طلحه، زبیر، عمار یاسر، عبدالرحمان بن عوف و به‌ویژه عایشه به‌شکلی علنی با او مخالفت کردند. رفته‌رفته اعتراض‌ها بالا گرفت و اهل بصره، کوفه و مصر علیه وی شوریدند و درصدد قتل او برآمدند. حضرت علی شورشیان را متفرق کرد و مقرر شد که از آن پس عثمان در کارها با صحابه مشورت، و بنی‌امیه را از خود دور کند. اما این پیمان شکست و حتی مخالفان و شورشیان آزار و اذیت شدند. این بار، شورشیان از خلیفه خواستند که از خلافت کنار رود، و چون او نپذیرفت به مدینه رفتند، خانه‌اش را محاصره کردند و پس از چند روز او را به‌قتل رساندند (۱۱ ذي‌حجه ۳۵ق). مخالفان حضرت علی (ع)، ازجمله طلحه و زبیر و عایشه، قتل عثمان را دستاویزی برای جنگ با علی قرار دادند که به جنگ جمل انجامید. در خلافت عثمان، کار جمع‌آوری قرآن که از دورۀ ابوبکر آغاز شده بود، به اتمام رسید و به‌شکل کنونی آن ترتیب یافت.