عیاریابی
عَیارْیابی (assaying)
(یا: عیارسنجی) در متالورژی، فرآیند تعیین مقدار فلز مورد نظر در کانی، کانه، یا آلیاژ. تفاوت عیاریابی با تجزیه این است که در فرآیند تجزیه، به تعیین ترکیب شیمیایی مادۀ پرداخته می‌شود. عیاریابی معمولاً برای کانه‌های طلا و نقره و فلزات گروه پلاتین صورت می‌گیرد. نخستین عملی که در عیاریابی صورت می‌گیرد، تهیۀ نمونه‌هایی از کانه است که باید از هر لحاظ معرف کانۀ مورد نظر باشد. عملیات تهیۀ نمونه را با دست یا با ماشین صورت می‌دهند. هر نمونه را جداگانه عیاریابی می‌کنند. اگر نتیجۀ حاصل از نمونه‌های گوناگون مشابه بود، نمونه‌برداری درست صورت گرفته و میانگین عیاریابی‌ها را به‌منزلۀ عیار نهایی در نظر می‌گیرند. در روش عیاریابی آتشی، از گرما و گدازآورهای مناسب برای جدا‌کردن فلز از باطله (مواد بی‌ارزش کانه) استفاده می‌کنند. به این منظور، مثلاً نمونه‌ای به وزن ۲۹.۱۶۶ گرم از کانۀ طلا را با مخلوط گدازآور حاوی مقادیر متغیری از لیتارژ (مونواکسید سرب)، سیلیس، کربنات سدیم، بوراکس، و آرد می‌آمیزند و آن را به مدت یک ساعت در دمای حدود ۱۰۰۰ درجۀ سلسیوس گرما می‌دهند. سپس، نمونۀ ذوب‌شده را در قالب چدنی می‌ریزند و صبر می‌کنند تا سرد شود. ماده به دو لایۀ متمایز تفکیک می‌شود: یک لایۀ سرباره که بعد از سرد‌شدن می‌توان آن را شکست و جدا کرد، و یک لایۀ زیرین که از آلیاژ سرب تشکیل می‌شود و بین بیست تا ۳۰ گرم وزن دارد. همۀ طلا، نقره، و سایر فلزات قیمتی کانه در همین لایه جمع می‌شوند. فرآیند جدا‌کردن سرب از نمونه و خالص‌سازی طلا ونقره را قال‌گذاری می‌نامند. قال‌گذاری بر این اساس مبتنی است که وقتی آلیاژ طلا، نقره، و سرب در هوا گرما داده شوند، مونواکسید سرب یا لیتارژ تشکیل می‌شود. آلیاژ را در حین گرما‌دادن روی ظرفی متخلخل با نام قال یا بوتۀ قال‌گذاری قرار می‌دهند تا مونواکسید سرب تشکیل‌شده را جذب کند. هوا را با فشار از بوتۀ داغ عبور می‌دهند تا همۀ سرب جذب بوته شود. تودۀ باقی‌مانده فقط متشکل از طلا و نقره است. هنگامی که آخرین ذرات سرب از آلیاژ جدا می‌شود، رنگ آلیاژ ابتدا تیره و سپس درخشان می‌شود که نشانۀ پایان فرآیند قال‌گذاری است. در مرحلۀ بعد، لازم است طلا و نقره را از هم جدا کرد. برای جدا‌کردن این دو فلز، نقره را در اسید نیتریک رقیق حل می‌کنند. معمولاً مقدار نقره در این آلیاژ باید دست‌کم سه برابر طلا باشد تا نقره به‌خوبی حل شود. اگر نسبت طبیعی طلا و نقره کمتر از این باشد، باید مقداری نقره به آلیاژ اضافه کرد. پس از حل‌شدن نقره در اسید نیتریک، آن‌چه باقی می‌ماند تودۀ اسفنجی طلای خالص است. این توده را وزن می‌کنند و براساس آن نسبت طلا در کانۀ اولیه را به‌دست می‌آورند. اختلاف وزن طلا پس از جدا‌شدن از آلیاژ و وزن آلیاژ طلاـ نقره پس از قال‌گذاری نسبت نقره در کانه طلا را نیز تعیین می‌کنند.