غزنویان
غَزنَویان
سلسله‌ای از پادشاهان ترک‌نژاد که در شرق ایران حکومت کردند (حک: ۳۶۶ـ۵۸۳ق). چون مرکز حکومتی این سلسله بیشتر شهر غزنه بود، به «غزنویان» معروف شدند. سلسلۀ نخست این دودمان که غزنویان «آل الپتکین» خوانده می‌شود، به دست الپتکین (حک: ۳۵۱ـ۳۵۲ق) تأسیس شد و پس از او به ترتیب اسحاق بن الپتکین (حک: ۳۵۲ـ۳۵۵ق)، بلکاتکین (حک: ۳۵۵ـ۳۶۴ق) و پیری تکین (حک: ۳۶۴ـ۳۶۷ق) به حکومت رسیدند، اما فرمانروایی غزنویان آل الپتکین زیر نفوذ سامانیان بود و استقلالی نداشت. تا این‌که سرانجام ناصرالدین سبکتکین، داماد الپتکین، پیری تکین را از سلطنت برکنار کرد و خود به امارت نشست (حک: ۳۶۶ـ۳۸۷ق) و سلسلۀ قدرتمندی را در شرق ایران، مشهور به غزنویان آل ناصر (یا آل سبکتکین)، بنیان نهاد. وی حوزۀ فرمانروایی خویش را گسترش داد و حکمروایی بزرگی را در نواحی مرزی هند ایجاد کرد. پس از وی، پسرش اسماعیل غزنوی (حک: ۳۸۷ـ۳۸۹ق) به‌سلطنت رسید، اما کمی بعد به دست برادرش، محمود، از سلطنت خلع شد. سلطان محمود غزنوی (حک: ۳۸۹ـ۴۲۱ق)، قدرتمندترین پادشاه این سلسله، بر نواحی وسیعی حکم راند. قلمرو حکومت او پنجاب، بخش‌هایی از سند، شمال بلوچستان، افغانستان، غور، سیستان، خراسان و قسمت‌های مرکزی ایران، تخارستان و برخی مناطق مرزی سیحون را دربرمی‌گرفت. فتوحات او در هند غنایم زیادی نصیبش کرد. از سوی دیگر، با نبرد با آل بویه و دیگر قدرت‌های محلی و اطاعت از القادر بالله، خلیفۀ عباسی، توانست پایگاه خلافت را مستحکم کند. پس از او، بیشتر دورۀ حکومت پادشاهان غزنوی، در رقابت شاهزادگان بر سر کسب سلطنت و مقابله و درگیری با سلجوقیان و کشمکش و نفوذ در هندوستان گذشت و سرانجام با شکست آخرین پادشاه این سلسله، خسرو ملک، از غوریان، امپراتوری غزنویان منقرض شد (۵۸۳ق). پس از سلطان محمود پادشاهانی از این سلسله با نام‌های محمد غزنوی، مسعود اول، مودود غزنوی، مسعود دوم، علی بن مسعود غزنوی، عبدالرشید غزنوی، فرخزاد غزنوی، ابراهیم غزنوی، مسعود سوم، شیرزاد غزنوی، ارسلان‌شاه غزنوی، بهرام‌شاه غزنوی، خسروشاه غزنوی و خسروملک غزنوی حکومت کردند. از وجوه درخشان تمدن غزنوی شکوفایی ادب فارسی در این عصر است؛ به طوری که چهار شاعر بزرگ سبک خراسانی یعنی فردوسی، عنصری، فرخی و منوچهری در دورۀ غزنویان درخشیدند. پادشاهان این سلسله غالباً برای ارضای خودخواهی خود و نیز جاودانگی نام خویش، مشوّق شعرا بودند و مدیحه‌سرایی را رونق بخشیدند. تنها در دربار سلطان محمود، صدها شاعر حضور داشتند. تاریخ بیهقی و ترجمۀ کلیله و دمنه عربی از آثار ارزشمند این دوره است. از سوی دیگر، دربار غزنوی عنایت و اقبال چندانی به علم و فلسفه نداشت و از وجود مردان دانشمند بهره‌ای نبرد. غزنویان در امور کشورداری از سامانیان پیروی کردند و به کمک وزرای ایرانی خود، آیین مملکت‌داری، اصول اداری، سازمان نظامی و نیز بنیادهای اجتماعی ایران را پذیرفتند. از هنر معماری و کاشی‌سازی عهد غزنویان آثار چندانی بر جای نمانده است. بقایای متنوع و باستانی شهر بُست نشان‌دهندۀ شکوفایی هنر غزنوی است.
| ردیف | نـــام | مدت پادشاهی | |
|---|---|---|---|
| غزنویان آل البتكین | 351 ـ 366ق | ||
| 1 | البتكین (الپتگین) | 351 ـ 352 | |
| 2 | اسحاق | 352 ـ 355 | |
| 3 | بلكاتكین | 355 ـ 364 | |
| 4 | پیری تكین | 364 ـ 366 | |
| غزنویان آل سبكتكین (آل ناصر) | 366 ـ583 | ||
| 1 | سبكتكین | 366 ـ 387 | |
| 2 | اسماعیل | 387 ـ 389 | |
| 3 | محمود غزنوی | 389 ـ 421 | |
| 4 | محمد | 421 ـ 422 (چند ماه) | |
| 5 | مسعود اول | 421 ـ 432 | |
| 6 | مودود | 432 ـ 441 | |
| 7 | مسعود دوم | 422 (دو ماه) | |
| 8 | علی بن مسعود | 441 (دو ماه) | |
| 9 | عبدالرشید | 441 ـ 444 | |
| 10 | فرخزاد | 444 ـ 451 | |
| 11 | ابراهیم | 451ـ492 | |
| 12 | مسعود سوم | 492 ـ 508 | |
| 13 | شیرزاد | 509 | |
| 14 | ارسلان‌شاه | 509 ـ 511 | |
| 15 | بهرام‌شاه | 510 ـ 548 | |
| 16 | خسرو شاه | 548 ـ 555 | |
| 17 | خسرو ملك | 555 ـ 583 |