اردوی زرین

اردوی زرّین (Golden Horde)

نامی که روس‌ها بر قشون مهاجم مغول و تاتار تحت فرمان باتوخان فرزند دوم جوجی، پسر چنگیزخان مغول و دولت ایشان نهادند. روس‌ها این دولت را زولوتایا اُردا نامیدند، ترک‌ها آن را ترجمه کردند و آلتین اردو خواندند، همین عنوان به زبان‌های دیگر برگردانده شد و در زبان فارسی به‌صورت اردوی زرین درآمد. سرزمین‌های متصرفی باتو و جانشینانش را در ادبیات ایران دشت قپچاق نامیده‌اند. باتو قسمت اعظم روسیه را منقاد (۱۲۳۶ـ۱۲۴۱م) و قفقاز را خراج‌گذار کرد (تا ۱۲۶۰م) و اوکراین را به تصرف درآورد. مهاجمان حوضۀ ولگا و بلغارستان را (تا ح ۱۳۱۰م) گرفتند و تا ۱۲۴۱م تا مجارستان پیش رفتند امّا نتوانستند مدتی طولانی همۀ متصرفاتشان را حفظ کنند. اُردا، برادر بزرگ باتو، دولتی در سیبری غربی به‌وجود آورد که گاه اردوی سفید خوانده می‌شود و تابع اردوی زرین بود. اردوی زرین امپراتوری مغول غربی را به‌وجود آورد و تنها دولتی است که توانست بر روسیه مسلط شود و بیش از دو قرن بر آن حکومت کند. این دوران را روس‌ها «یوغ تاتار» نامیده‌اند و سرانجام ایوان سوم توانست روسیه را از این یوغ رهایی دهد (۱۴۸۰م). بِرکه، برادر باتو (حکومت ۱۲۵۷ـ۱۲۶۷م) اولین شهریار مسلمان مغول بود و تاتارها را به اسلام رهنمون شد. او با مملوکان مصر علیه ایلخانان مغول ایران، که شَمنی یا بودایی بودند، متحد شد و این هم‌پیمانی چند دهه بر سیاست‌های اردوی زرین تأثیر گذاشت. تلاش آن‌ها برای فتح آذربایجان بی‌نتیجه ماند، امّا توانستند موقعیت اسلام را در ولگا و بلغارستان تحکیم بخشند. تیمور لنگ اردوی زرین را درهم کوبید (۱۳۹۱ و ۱۳۹۵م). تجزیۀ امپراتوری غربی مغول از ۱۴۱۹م شروع شد و خانات مستقل قازان، آستاراخان و کریمه به‌وجود آمدند. باقی‌ماندۀ آن در شرق کیف، که اردوی بزرگ خوانده می‌شد، در ۱۵۰۲ مغلوب عثمانی شد. در قرن ۱۶ خانات قازان، آستاراخان و سیبری مضمحل شدند و فقط کریمه تا ۱۷۸۳ باقی ‌ماند.