ازبکی

اُزْبَکی
از زبان‌های آلتاییک در شاخۀ جنوب شرقی ترکیک از گروه زبان‌های قارلِقی (قرلقی)، رایج در جمهوری ازبکستان و برخی نواحی در افغانستان. ازبکی به فراوانی از واژه‌های فارسی و عربی و روسی استفاده می‌کند؛ به‌ویژه در شهرهای تاشکند، بخارا، سمرقند، خوقند و فرغانه، تأثیر فارسی بسیار زیاد است. گویش‌های ازبکی پرشمار است که می‌توان آن‌ها را به سه گروه متمایز تقسیم کرد: ۱. گویش‌های جَغَتایی که زبان ادبی منطقۀ ماوراءالنهر از دورۀ مغول تا قرن ۱۹ بوده است، شامل قارلق، چگل، اویغوری؛ ۲. گویش‌های قپچاقی که به قزاقی و قره‌قالپاقی نزدیک است؛ ۳. گویش‌های اوغوزی که با ترکمنی قرابت دارد. در نظام آوایی ازبکی، میان واکه‌ها هماهنگی لازمِ زبان‌های ترکی دیده نمی‌شود. الفبای ازبکی به خط سنتی فارسی‌ـ‌عربی بود، اما در فاصلۀ ۱۹۲۶ـ۱۹۴۰ الفبای لاتین متداول شد و از ۱۹۴۰ الفبای جدید ازبکی به خط سیریلیک با ۳۵ حرف رواج یافت. در این الفبا علاوه بر الفبای استاندۀ روسی چهار حرف ویژۀ ازبکی افزوده شد. از ۱۹۹۱ بار دیگر برنامه‌ای برای تغییر خط ازبکی و استفاده از الفبای لاتین پیاده شده است. ادبیات ازبکی بسیار پُربار است. نمایندۀ مهم ادبیات جغتایی امیرعلیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا است که شاعر ملی ازبک‌ها شناخته شده است. چهرۀ مهم ادبیات ازبکی ناوویی شاعر و سیاستمدار قرن ۱۵م ازبک است که موسی تاشموخامدوف نویسندۀ ازبک، رمان تاریخی خود را دربارۀ او به‌نام ناوویی در ۱۹۴۵ منتشر کرده است.