امام مهدی
اِمام مهدی (عج) (سامرا ۲۵۵ق)
(یا: امام قائم؛ امام زمان؛ امام غایب؛ امام عصر؛ مهدی منتظر؛ مهدی موعود؛ و ملقّب به مهدی، بقیةالله، حجت، قائم آل محمد، ولی‌عصر، و صاحب‌الزّمان) شهرت ابوالقاسم محمد بن حسن عسکری (ع)، دوازدهمین و آخرین امام از امامان دوازده‌گانه نزد شیعۀ امامیه، و معصوم چهاردهم از چهارده معصوم شیعیان. همۀ شیعه اثنی‌عشری بر امامت آن حضرت متفق‌اند و او را زنده و از دیدگان غایب، و وی را منجی عالم بشریت می‌دانند و در رخدادهای ناگوار زندگی به او پناه می‌برند و همواره منتظر فرج او هستند. امام مهدی (عج) تنها فرزند امام حسن عسکری (ع) و نرجس بود. مادرش دختر یشوعا، فرزند قیصر روم، و نام اصلی‌اش ملیکه بود که پس از ازدواج با امام حسن عسکری (ع) به نامهای دیگری مشهور شد که معروف‌ترین آن‌ها نرجس است. دورۀ بارداری نرجس خاتون مخفی بود و کسی از آن آگاهی نداشت. آن حضرت از روز ولادت نیز از دیده‌ها پنهان نگاه‌داشته شد و جز بعضی از اعضای خانواده و خواص اصحاب، کسی او را ندید. تا ۵سالگی امام، فقط اشخاص خاصی از شیعیان اجازه می‌یافتند تا در فرصت‌های مناسب و گوناگون به دیدار آن حضرت نائل شوند تا از تولد و وجود وی یقین حاصل کنند و در صورت نیاز به شیعیان دیگر اطلاع دهند. آخرین‌بار که برخی از اصحاب امام را دیدند، در ۲۶۰ق و هنگامی بود که بر پیکر مطهر پدرش نمازگزارد و دوران غیبت وی آغاز شد. مطابق با اخبار و روایات شیعه، غیبت حضرت حجت دو بار بوده است. غیبت نخست تا ۳۲۹ق ادامه داشت و به غیبت صغری یا دورۀ نیابت خاصه شهرت دارد. غیبت صغری ۶۹ سال طول کشید و در این سال‌ها امام توسط چهار تن از نمایندگان خاص خود با شیعیان ارتباط داشت و آن‌ها نامه‌ها و توقیعات امام را به مردم می‌رسانده‌اند. این چهار تن که نوّاب اربعه (نایبان چهارگانه) خوانده می‌شوند، به‌ترتیب عبارت‌اند از عثمان بن سعید؛ محمد بن عثمان بن سعید؛ حسین بن روح نوبختی؛ و علی بن محمد سَمُری. پس از درگذشت سمری (۳۲۹ق)، دورۀ غیبت صغری پایان یافت و دوران غیبت کبری یا دورۀ نیابت عامه آغاز شد. آخرین نامهای که سَمُری از امام زمان دریافت کرد، بدین مضمون است: «بسم‌الله الرحمن الرحیم. ای علی بن محمد سَمُری، خدا اجر برادران تو را در مصیبت تو بزرگ گرداند. تو بعد از شش روز از دنیا خواهی رفت، پس خود را آماده کن و به احدی برای جانشینی خود وصیت نکن، زیرا غیبت تامه آغاز می‌شود و دیگر ظهوری نخواهد بود مگر به اذن خدای تعالی و آن بعد از طول زمان و قساوت قلب‌ها و پرشدن زمین از جور خواهد بود. دیری نمی‌پاید که در بین شیعیان کسانی می‌آیند و ادعای مشاهده می‌کنند. هر کس مدعی مشاهدۀ من قبل از خروج سفیانی و صیحۀ آسمانی بشود دروغ‌گو و مفتری است. و لا حول و لا قوة إلا بالله العلی‌العظیم». نیابت عامه بدین معناست که در این دوره، شخص خاصی نیابت امام را به‌عهده ندارد و این نیابت طبق روایت، به‌عهدۀ جمهور علماست. از نشانه‌های ظهور حضرت حجت (عج) مواردی را برشمرده‌اند که از آن جمله است؛ خروج سفیانی در شام، قیام یمانی، خروج دجال، قیام سید حسنی به نام محمد بن حسن و کشته‌شدن او در مکه بین رکن و مقام. موعودباوری و انتظار ظهور و نیابت فقها، پی‌آمدهای سیاسی و دینی و معنوی مهمی در تاریخ تشیع داشته است. این اعتقاد و انتظار به‌مثابۀ تکیه‌گاه شیعیان، سبب پررونق‌شدن کسب علوم دینی و نائل‌آمدن به مقام اجتهاد، همبستگی جامعه، و زنده‌ماندن روح انقلاب و ایستادگی در منتظران بوده است. از صدر اسلام تاکنون اشخاص بسیاری از مسئلۀ مهدویت استفادۀ نادرست کرده و مدعی مهدویّت یا بابیّت شده‌اند، که ازجمله آن‌ها می‌توان به غلام‌احمد قادیانی ( ـ۱۲۳۵ق)، مؤسس فرقۀ قادیانی در هند، و سید علی‌محمد باب ( ـ ۱۲۶۶ق)، مؤسس فرقه بابیه در ایران، و محمد احمد معروف به مهدی سودانی ( ـ۱۳۰۲ق) در افریقا اشاره کرد.