بیدل دهلوی، عبدالقادر (عظیم آباد ۱۰۵۴ـ دهلی ۱۱۳۳ق)
بیدل دهلوی، عبدالقادر (عظیم‌آباد ۱۰۵۴ـ دهلی ۱۱۳۳ق)
(یا: بیدل لاهوری؛ بیدل عظیم‌آبادی) نثرنویس و شاعر پارسی‌گوی شبه‌قاره. اصلش از ترکان چغتایی برلاس است. در کودکی یتیم شد و در مکتب سواد آموخت و عمویش، میرزا قلندر، و دایی‌اش، میرزا ظریف، سرپرستی او را برعهده گرفتند. از ۱۰سالگی شاعری پیشه کرد. به سفر دلبستگی داشت و به بیشتر نقاط هندوستان سفر کرد. در ۱۸سالگی به دهلی رفت و با صوفی مجذوبی به نام شاه کابلی برخورد کرد که در وی تأثیر بسیار باقی گذاشت و غیبت ناگهانی او، بیدل را به جست‌وجوی او به شهرها و جنگل‌ها کشاند که یادآوری تجربۀ مولانا در فراق شمس تبریزی است. در ۱۰۷۹ق، به دربار شاهزاده محمد بن اورنگ‌زیب پیوست. با وجود سال‌ها خدمت دیوانی، هرگز شاهزادۀ مغول را مدح نگفت و روزی هم که از او مدیحه خواست به بهانۀ بیماری خود را از دربار وارهاند و دوباره سر به آوارگی نهاد و چندی در پنجاب و بیشتر در لاهور زیست. در ۱۰۹۶ق به دهلی بازگشت و منصب پیشنهادی آصف‌جاه اول نظام حیدرآباد را نپذیرفت، اما نزد او تا پایان زندگی‌اش عزیز بود. با موسیقی آشنایی داشت و زبان‌های هندی و ترکی را نیز می‌دانست. در عرفان مقامی والا دارد و در ابتدا رمزی تخلص می‌کرد. بیدل نمونۀ تمام‌عیار سبک هندی است و به‌علت کثرت آثار و تنوع شعرش به‌رغم گمنامی و ناشناختگی در محیط ایران، در افغانستان و تاجیکستان شهرت بسیار دارد. در مجموع بیدل را، به‌حق، شاعری فیلسوف توصیف کرده‌اند. وی اندیشۀ اساسی خویش را متوجه مسائل حیات انسان کرده و بسان سعدی کوشیده حقیقت حیات را از رهگذر اندیشۀ آزاد کشف کند؛ حتی به مسائلی چون منشأ انسان و مبدأ جهان پرداخته است. بیدل نسبت به هم‌عصران خود موضعی انسانی و مترقی دارد. از مدیحه روی‌گردان بوده و آن را سخت محکوم کرده است. سبک بیدل در شعر دشوار است و با وجود استعاره‌های غریب، تعبیرات تشبیهی و معانی بیگانه و مضمون‌های باریک و پیچیدۀ زیبا و حیرت‌انگیزی دارد. قدرت فکر و بیان بیدل بیش از همه در غزلیاتش جلوه‌گر است. در نثرنویسی نیز در عصر خود استادی متبحر بوده است و حتی او را در نثرنویسی با خواجه عبدالله انصاری و امام غزالی مانند کرده‌اند. رقعات، رسالۀ چهار عنصر، و نکات مختص نثر اوست که چهار عنصر تذکره و بیشتر دربارۀ زندگی خود اوست. بیدل چهار مثنوی به نام ماه عرفان، طلسم حیرت، محیط اعظم و طور معرفت (یا: گلگشت حقیقت) سروده است. کلیات بیدل بارها به‌چاپ رسیده است. اما کامل‌ترین آن برای نخستین‌بار توسط وزارت تعلیم افغانستان در ۴ جلد: جلد یکم در غزلیات (۱۳۴۱ش)، جلد دوم در ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، قصاید، قطعات و رباعیات (۱۳۴۲ش)، جلد سوم در چهار مثنوی او (۱۳۴۲ش) و جلد چهارم در آثار منثور (۱۳۴۴ش) به‌چاپ رسید.