توبه
توبه
اصطلاحی دینی، اخلاقی و عرفانی، به‌معنی بازگشت به‌سوی خدا. توبه برقرارکردن ارتباط دوبارۀ مخلوق با خالق و به تعبیری، بازگشت به دامان مغفرت الهی است. توبه را انقلابی درونی که زاییدۀ معرفت و بیداری در قلب آدمی است، نامیده‌اند که درنتیجۀ آن قلب از تیرگی معاصی تصفیه و از مرگ معنوی نجات می‌یابد. در کلیسای کاتولیک، آیین توبه عبارت از اعتراف به گناهان و طلب بخشش از طریق اِعمال پاره‌ای تنبیهات دربارۀ خود، به‌عنوان کفارۀ گناهان، است. لفظ توبه ۸۷ بار در قرآن به‌کار رفته و از همگان خواسته شده است که به‌سوی خدا برگردند. در قرآن از بازگشت خدا به‌سوی انسان نیز سخن رفته و توبۀ بنده میان دو توبۀ خداوند معرفی شده است به این معنی که انسان، هم در بازگشت به‌سوی خدا محتاج عنایت و توجه اوست (بازگشت اول خدا به‌سوی انسان: مائده، ۳۹) و هم در قبول توبه (بازگشت دوم خدا به‌سوی انسان: بقره، ۱۶۰) پس هر توبۀ بنده مستلزم دو توبه و بازگشت خدا به‌سوی اوست. در احادیث اسلامی، از حقیقت توبه، اهمیت و وجوب آن، شرایط پذیرش آن و بالاخره آداب توبه سخن به میان آمده است. حقیقت توبه را پشیمانی از گناه، و آن را از واجبات فوری برشمرده‌اند و از تأخیر و تعویق آن، که تسویف خوانده می‌شود، هشدار داده‌اند. در معارف اسلامی، در پذیرش توبه علاوه بر ادای حقوق (اعم از حق‌الله، حق‌الناس، و حق‌النفس) سه شرط را لازم شمرده‌اند: پشیمانی از گناه، ترک گناه، عزم بر عدم ارتکاب آن در آینده. توبه را از مهم‌ترین مُکَفِّرات (محوکنندگان گناه) به‌شمار آورده‌اند. در روایتی از پیامبر اسلام (ص) نقل شده است کسی که از گناهی توبه می‌کند مانند کسی است که مرتکب آن نشده است. قرآن، علاوه بر آن، بشارت تبدیل بدی‌ها به نیکی‌ها، برای تائبان واقعی را داده است (فرقان؛ ۷۰). در کلام، بحث توبه در بخش معاد مطرح شده و دربارۀ آن بحث‌های گونه‌گون کرده‌اند. این‌که آیا در توبه ترک همۀ گناهان لازم است؟ آیا نداشتن علم به وجوب توبه موجب معذوربودن از توبه است؟ ناتوانی از ارتکاب مجدّد گناه چه تأثیری در مقبول بودن یا نبودن توبه دارد. در فقه، مبحث توبه کمتر به استقلال بیان شده و در ذیل باب‌هایی چون ارتداد، حدود، تعزیرات، قصاص و دیات آمده است. در اخلاق نیز دربارۀ توبه بحث کرده، مراتبی برای آن برشمرده‌اند. در عرفان به تفصیل دربارۀ توبه بحث نموده‌اند و در مراحل سلوک آن را باب‌الابواب خوانده و آن را در همۀ احوال به سالک واجب دانسته‌اند. بازگشت از خُلق ناپسند به خُلق پسندیده را نیز عارفان توبه نامیده‌اند. حکایات فراوانی دربارۀ توبۀ عرفا در زندگی‌نامۀ عارفان آمده است. همچنین در آیات چندی از قرآن کریم، خداوند تائبان را ستوده و آنان را مشمول لطف و مغفرت خود معرّفی نموده و آن‌ها را به امیدواری به رحمت خود فراخوانده است. یأس از رحمت خداوند از گناهان کبیره و ویژۀ کافران دانسته شده است (یوسف، ۸۷).