جلایر
جَلایر
(در لغت به‌معنی عامه و عوام) قبیلۀ مغول، از گروه مغولان درلکین. مرکب از چندین طایفۀ بزرگ که در عصر چنگیزخان در اطراف رودخانۀ کلوران/کرولن، در شمال شرق مغولستان، سکونت داشتند. اینان از آغاز در کشورگشایی‌های چنگیزخان شرکت داشتند. موقلی جلایر فاتح چین شمالی بود. اولدور قورجی جلایر، شحنۀ چهار اردوی بزرگ مغول و رابورکۀ جلایر یکی از سه فرماندۀ اصلی لشکرکشی‌های اولیۀ چنگیزخان به ماوراء‌النهر و ایران بود. اعقاب جوجی ترمله جلایر نظیر ایکلان نویان، از آغاز تا انقراض دولت ایلخانان ایران در زمرۀ امیران بزرگ دولت قرار داشتند و پس از آن دولت ایلکانیان/جلایریان عراق عرب و آذربایجان را به‌وجود آوردند. ناحیۀ خجند در قرن ۸ق سرزمین جلایرها بود. پس از قتل امیر بایزید جلایر، حاکم خجند، به‌دست قوای تغلق تیمور، حاکم مغولستان (۷۶۳ق)، پسرش علی درویش و دامادش جانشین او شده و به خدمت امیرحسین قراوناس درآمدند و چون امیرحسین به‌دست تیمور کشته شد (۷۷۱ق) اینان به تیمور پیوستند. امیر بهرام جلایر و پسرش عادل‌شاه، گاه متحد و گاه دشمن تیمور بودند. او نیز پس از غلبه بر عادل‌شاه در ۷۷۷ق، جلایرها را میان دیگر قبایل تقسیم کرد. گروهی از جلایرها در قرن ۹ق، ساکن اطراف بم و کرمان بودند و جلایرهای استرآباد در همین قرن، ازجمله نیروهای اجتماعی مؤثر آن ولایت به‌شمار می‌آمدند. جلایرها در عصر صفویه، یک گروه بزرگ از مردم شمال خراسان را تشکیل می‌دادند. طهماسب‌قلی‌خان جلایر ( -۱۱۶۰ق) از عوامل اصلی ترقی نادرشاه بود. توطئۀ یوسفعلی‌خان جلایر کلاتی در سقوط سید محمد متولی موسوم به شاه‌سلیمان دوم و سلطنت دوبارۀ شاهرخ افشار نقش داشت (۱۱۶۳ق). حکومت ناحیۀ کلات تا انقراض قاجاریه با خوانین جلایر بود. نیز ← جلایریان.