جوامع حدیث
جَوامِع حدیث
کتاب‌هایی که تمام یا بیشتر ابواب حدیث را دارا باشد. این کتاب‌ها به‌ترتیب ابواب فقه، یا به‌ترتیب حروف تهجّی تدوین یافته است. این آثار معمولاً مشتمل بر این ابواب هستند: ۱. اصول اعتقادی؛ ۲. اخلاق و آداب و صفات مؤمنین؛ ۳. احکام فقهی؛ ۴. تفسیر؛ ۵. تاریخ و سیره؛ ۶. آداب سفر و معاشرت (معروف به باب شمائل)؛ ۷. فتن. بعضی باب مناقب و مثالب را نیز به این‌ها افزوده‌اند. نخستین جوامع حدیث نزد شیعه، اواخر قرن اول قمری تألیف شد؛ اما اهل تسنن، به‌علت ممنوع‌بودن اخذ و نقل و تدوین حدیث از ناحیۀ خلفا، از نیمۀ دوم قرن ۲ق به تدوین احادیث پرداختند. مهم‌ترین جوامع حدیث نزد شیعه بدین شرح است: ۱. الجامع فی‌الفقه تألیف ثابت بن هرمز ابوالمقدم، از اصحاب امام سجاد (ع) و امام باقر (ع)؛ ۲. شرایع‌الایمان تألیف محمد بن معافی، از اصحاب امام کاظم (ع) و امام رضا (ع)؛ ۳. الجامع تألیف احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی، از اصحاب امام رضا (ع)؛ ۴. الکافی فی‌الاصول و الفروع و الروضة تألیف ثقة‌الاسلام کلینی؛ ۵. من لایحضره الفقیه تألیف شیخ صدوق؛ ۶. تهذیب‌الاحکام تألیف شیخ طوسی؛ ۷. الاستبصار فیما اختلف من‌الاخبار تألیف شیخ طوسی؛ این چهار کتاب اخیر را کتب اربعه می‌نامند و جوامع بزرگ متقدمین به‌شمار می‌آیند. ۸. وافی تألیف ملا محسن فیض کاشانی؛ ۹. وسائل‌الشیعه تألیف حر عاملی؛ ۱۰. بحارالانوار تألیف علامۀ مجلسی؛ ۱۱. مستدرک‌الوسائل تألیف حاج میرزا حسین نوری؛ ۱۲. جامع احادیث‌الشیعه، زیر نظر آیت‌الله بروجردی. مهم‌ترین جوامع حدیث اهل سنت نیز بدین شرح است: ۱. المُوَطّا تألیف مالک بن انس مدنی؛ ۲. مسند احمد تألیف احمد بن حنبل؛ ۳. صحیح بخاری تألیف محمد بن اسماعیل بخاری؛ ۴. صحیح مسلم تألیف ابوالحسن مسلم بن حجّاج قشیری نیشابوری؛ ۵. سنن ابن ماجۀ قزوینی؛ ۶. سنن ابی‌داود تألیف ابوداود سلیمان بن اشعث سجستانی؛ ۷. الجامع‌الصحیح معروف به جامع تِرمِذی تألیف محمد بن عیسی تِرمِذی؛ ۸. سنن نسائی تألیف ابوعبدالرحمن احمد بن شعیب نسائی. شش کتاب اخیر را صحاح ستّه می‌نامند؛ ۹. کنزالعمّال تألیف متّقی هندی؛ ۱۰. المستدرک علی‌الصحیحین تألیف حاکم حسکانی.