جوینی، شمس الدین محمد ( ـ اهر ۶۸۳ق)

جُوِینی، شمس‌الدین محمد ( ـ اهر ۶۸۳ق)
(معروف به: صاحب‌دیوان) دولتمرد ایرانی. وزیر برجستۀ هولاکوخان، اباقاخان و احمد تکودار مغول. پدرش در دستگاه مغولان منصب مستوفی‌الممالکی داشت. جوینی از دوران هولاکو تا روزی که اعدام شد، از قدرت و نفوذ خویش برای بازسازی خرابی‌های به‌جا مانده از یورش هولاکو بهره جست. از اهل علم و ادب پشتیبانی می‌کرد و بسیاری از دانشمندان آثارشان را به نام وی نوشته‌اند. پس از مرگ اباقاخان، مجدالملک یزدی آوازه در انداخت که خواجه شمس‌الدین، او را به زهر کشته و از این‌رو ارغون‌‌خان کینۀ او را به دل گرفت. چون ارغون‌خان به پادشاهی رسید، خواجه شمس‌الدین که از جان خویش بیمناک بود به اصفهان گریخت، اما از ترس آن‌که مبادا ارغون خانواده و کسانش را به‌قتل آورد، به اردوی خان مغول بازگشت و از او التفات نیز یافت. اما دیری نپایید که به سعایت امیر بوقا، وزیر ارغون‌خان، به‌اتهام مسموم‌کردن اباقاخان محاکمه شد و سرانجام حکم به‌قتل او دادند. وی را در نزدیکی اهر (در آذربایجان) کشتند و چهار پسر او را نیز در همان‌ سال به‌قتل رساندند. سعدی شیرازی او و برادرش عطا ملک جوینی را در چندین قصیده و غزل مدح گفته است.