خاتم کاری
خاتم‌کاری
زیباسازی چوب، از طریق طراحی و نشاندن نقوش هندسی به‌شکل‌های مثلث یا لوزی از جنس چوب، عاج فیل، استخوان شتر، فلز و گاهی طلا و نقره بر سطح چوبین شیء از پیش تراشیده‌شده. از هنرهای دستی چوبی ایرانی است که در دوران معاصر جایگاه ویژه‌ای یافته. معمولاً برای تزیین عکس و آینه، تخته‌شطرنج، میز، صندلی، در اتاق، صندوق، آلات موسیقی، جعبۀ جواهرات، رحل قرآن، منبر و غیره کاربرد دارد. خاتم‌سازی در ایران از دورۀ صفوی (۹۰۷ـ۱۱۳۵ق) شکل گرفت. بقعۀ شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان از خاتمکاریهای عهد صفوی است. در موزۀ بناکی آتن، تخته شطرنج خاتم‌کاری‌شده‌ای نگهداری می‌شود که در دورۀ صفوی در ایران ساخته شده است و ازجمله خاتم‌های تاریخی کشور به‌شمار می‌رود. معروف‌ترین خاتمکاریهای دوران معاصر عبارت‌اند از خاتمکاریهای کاخ گلستان، مجلس شورای ملی و کاخ مرمر. برای خاتم‌کاری کاخ مرمر، ۷۰ خاتم‌کار سه سال کار کردند. خاتم‌های ایران در جهان بی‌رقیب است. در ۱۹۵۸ مدال طلای نمایشگاه جهانی بروکسل، به میزی خاتم‌‌کاری‌‌شده از ایران تعلق گرفت. گفته‌اند خاتم‌کاری در قرن ۱۷ برای تزیین مبلمان در اروپا به‌کار می‌رفت، ولی بعد‌ها منبت‌کاری و روکش، لایه‌های نازکی از چوب نفیس برای پوشاندن سطح مبلمان چوبی، جای آن را گرفت. مواد و مصالح خاتم‌سازی عبارت‌اند از چوب، مفتول فلزی، استخوان و رنگ. مناسب‌ترین چوب‌ها برای خاتم‌کاری، چوب‌های آبنوس، عناب، بَقَم، نارنج و شمشاد است. ابزار خاتم‌سازی مختصر و ساده است مانند اره برای بُرش، سوهان برای ساییدن، تَنگ برای مثلث‌سایی و رنده برای صاف‌کردن و نیز سمباده، چکش، گونیا، خط‌کش، گاز انبر، پرگار، مُغار و پرس. فرآیند ساخت خاتم بدین قرار است: ابتدا چوب، استخوان یا فلز را به‌صورت منشورهای مثلث‌القاعده می‌بُرند و به‌نحوی کنار هم قرار می‌دهند که برش عرضی آن‌ها، اشکال هندسی منظم داشته باشد. بعد این برش‌ها را با سریشم، در کنار هم روی ورقه نازکی از چوب می‌چسبانند، سپس این ورقه را روی اشیای گوناگونی مانند میز، صندلی، جعبه، قاب و غیره می‌نشانند. گاهی زمینۀ کلی نقش حیوانات و پرندگان است ولی در هر صورت نقش‌های زمینۀ خاتم، اشکال هندسی است. اخیراً خاتم‌های خطی نیز ساخته می‌شود که نقوش آن کلماتی مانند اسماءِ خداوند است. در ساخت خاتم‌های گران‌قیمت، برای قسمت‌های فلزی از طلا و نقره استفاده می‌شود و به‌جای استخوان عاج به‌کار می‌رود. مرغوب‌ترین خاتم‌ها، خاتم «پرده‌وارو» و «سیم‌دار» نام دارند. در گونه اخیر خاتَم، شش‌ضلعی‌ها به‌وسیله سیمی نازک از هم جدا شده‌اند. خاتم انواع متعددی دارد، که وجه تمایزشان بیشتر در نقش گل و حاشیه آن‌هاست. امروز، صنایع خاتم‌سازی در شیراز، اصفهان، گلپایگان و تهران رواج دارد و به خارج از کشور هم صادر می‌شود. آثار خاتم‌کاری استادانی چون صنیع خاتم، حکیم الهی و سامی، که در موزۀ هنرهای ملی نگهداری می‌شود، از شاهکارهای خاتم‌کاری در ایران است.