همایون (موسیقی)
هُمایون (موسیقی)
نام یکی از دستگاه‌های موسیقی ایرانی. گام همایون به جز در درجۀ سوم آن، شباهت بسیاری به گام شور دارد. منظور از گام در این‌جا دُوری از نت‌ها در فاصلۀ یک اکتاو یا پنجم یا چهارم درست است که روی درجه‌های خاصی از آن مقام یا گوشۀ خاصی بنا می‌شود و با مفهوم اروپایی گام کاملاً متفاوت است. درجۀ سوم شور سومِ کوچک، و درجۀ سوم همایون سومِ بزرگ است. همچنین در گوشۀ درآمد درجۀ ششم گام همایون نیم‌پرده بالا می‌رود، ولی در گوشه‌های دیگر مانند بیداد، نی داود، و چکاوک درجۀ ششم ثابت است و فقط در گوشۀ عشاق درجۀ ششم ربع‌پرده بالا می‌رود. در ردیف میرزا عبدالله همایون ۲۸ گوشه دارد به انضمامِ رِنگ فَرَح و در ردیف موسی معروفی این دستگاه ۵۲ گوشه دارد به انضمام رِنگ فَرَح و رِنگ شهرآشوب. گوشه‌های معروف و مهم همایون عبارت‌اند از درآمد، کرشمه، زنگ شتر، گوشه چهارگاه، موالیان، چکاوک، بیداد، نی داود، باوی، ابوالچپ، راوندی، لیلی و مجنون، موره، طرز، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروزِ خارا، نفیر، فرنگ، عُزّال، دِناسِری، عشاق، مِیگلی، مرودشتی، بهبهانی، منصوری، شوشتری، بختیاری، مؤالف، نیریز، جامه‌دران، رِنگ فرح، رِنگ شهرآشوب. همایون نت متغیر ندارد و مُدگردی‌های آن به چهارگاه، چهارمِ درست بالاتر، از طریق اجرای گوشۀ منصوری و چهارگاهِ همان مایه یا تُن، با شروع از طریق موالیان و گوشه چهارگاه، و نیز شور همان مایه با درآمد از طریق عشّاق و عُزّال صورت می‌گیرد. همچنین وارد سه‌گاهی می‌توان شد که شاهد آن درجۀ ششم همایون است و از طریق گوشۀ زابل ربع‌پرده بالا رفته است. برخی آواز شوشتری را نغمه‌ای مستقل از همایون می‌دانند، ولی در اغلب ردیف‌های موجود شوشتری در ادامه گوشه‌های همایون وارد شده است. درجه‌های همایون عبارت‌اند از دومِ نیم بزرگ ـ دومِ بیش بزرگ (کم‌افزوده) ـ دومِ کوچک ـ دومِ بزرگ ـ دومِ کوچک ـ دومِ بزرگ ـ دومِ بزرگ. شاهد همایون درجۀ دوم گام آن و ایست همایون روی درجۀ هفتم آن است. آن‌طور که در ردیف مرسوم است خاتمۀ همایون روی درجۀ اول آن است ولی در برخی اجراها روی نت ایست نیز آهنگ را ختم می‌کنند. برخی از آهنگ‌هایی که در دستگاه همایون ساخته شده عبارت‌اند از خزان عشق، معروف به شد خزان از آثار بدیع‌زاده با شعر رهی معیری؛ تو ای پری کجایی اثر همایون خرم با شعر ابتهاج؛ و عاشقی محنت بسیار کشید اثر نی داود با شعر ایرج‌میرزا. گوشه‌های معروف همایون که تقریباً در تمامی آهنگ‌های همایون اجرا می‌شود «بیداد» و «عشاق» است.