پتروداکتیل

پِتِروداکْتیل (pterodactyl)

(یا: پتروزور) خزنده پرندۀ منقرض‌شده‌ای از راستۀ پتروزوریا. این جانور در اواخر دوره‌های تریاس و کرتاسه، تقریباً ۲۲۸ تا ۶۵ میلیون سال پیش، زندگی می‌کرد. دست‌کم ۶۰ جنس از آن یافت شده است که اندازۀ آن‌ها از یک گنجشک تا جثۀ عظیم کوئتزالکوتلوس، بزرگ‌ترین فسیلی که پهنای بال‌های آن به دوازده متر می‌رسد، تغییر می‌کند. گونه‌های اولیه، مثلاً رامپورهینکوس، آرواره‌های دندانه‌دار و دُم‌های دراز داشتند، اما گونه‌های بعدی، مانند پترونودون، دُمی بسیار کوتاه داشتند، دندان نداشتند، و آرواره‌هایشان به منقار تبدیل شده بود. جمجمه‌های گونه‌های گوناگون بسیار متفاوت بود و عمدتاً برای تطابق با انواع گوناگون شکار تغییر کرده بود. دستگاه پروازی پتروداکتیل از یک بال غشایی تشکیل می‌شد که بین انگشت چهارم دست و بقیۀ بدن کشیده شده بود. انگشت پنجم تقریباً از بین رفته بود و سه انگشت نخست از بال جدا بودند. استخوان پتروئید، که منحصر به گروه پتروداکتیل است، به مچ اتصال دارد و به طرف شانه امتداد یافته است، به تقویت بال نیز کمک می‌کند، و بال‌ها با الیاف متعدد بافت‌های پیوندی مستحکم می‌شوند. هیچ فسیلی از پَرِ این جانور به‌دست نیامده است. اکنون پژوهشگران عقیده دارند که پتروداکتیل برای پرواز فعال تطبیق یافته بود، نه‌چنان که قبلاً تصور می‌شد، برای هواسُری. استخوان‌های این جانور بزرگ، اما توخالی بود و جناغ سینه‌ای برای اتصال ماهیچه‌های پرواز داشت. بحث دربارۀ نحوۀ حرکت پتروداکتیل‌ها روی زمین و قابلیت مانور آن‌ها در هوا هنوز ادامه دارد. پتروداکتیل، برخلاف دایناسور پرنده، آرکئوپتریکس، نیای پرندگان به‌شمار نمی‌رود، بلکه نمایندۀ مسیر تکاملی کاملاً مجزایی است. پتروداکتیل، مانند دایناسورها، در انقراض عظیم پایان دورۀ کرتاسه نابود شد.