وزیر

وزیر
مهم‌ترین منصب حكومتی در قوۀ مجریه كه متصدی یك وزارتخانه است. این منصب در دوره‌های مختلف تاریخی ایران جایگاهی متفاوت داشته است. در دورۀ سامانیان در رأس همه دیوان‌ها و اهل قلم «وزیر» یا «خواجه بزرگ» قرار داشت. وی در دیوان خود ناظر كلیۀ امور دیوانی، نحوۀ اداره و رسیدگی به مسائل حكومتی (مملكتی) بود. در زمان آل بویه مقام وزیر پس از فرمانروا بالاترین مقام بود. در این دوره دو نوع وزارت گزارش شده است: وزارت تفویض و وزارت تنفیذ كه اولی مقامی بالاتر از مقام دومی داشت و وظایف هر كدام مشخص بود. در دورۀ غزنویان، وزیر پس از سلطان در رأس نظام حكومت قرار داشت و از قدرت بیشتری نسبت به سایر اركان حكومت برخوردار بود. دیوان وزیر نیز در صدر دیوان‌های گوناگون بود. در عهد سلجوقیان تا پس از صدارت نظام‌الملك، وزیر از اعتبار خاص برخوردار بود و اكثراً بدون مجوز سلطان به انجام امور می‌پرداخت و تنها راه ارتباط با سلطان بود. كاخ او ملجأ افرادی بود كه به دادخواهی، طلب شغل و منصب یا مساعدت‌های دیگر مراجعه می‌كردند. در پاره‌ای موارد وزیر سپاهی مخصوص داشت. در حكومت خوارزمشاهیان نیز وزیر یا خواجه جهان شخص دوم مملكت بود كه در دیوان وزارت به نمایندگی از سلطان در رأس امور قرار می‌گرفت. در زمان تیموریان وزرا زیر نظر «دیوان بیگی» بودند و ۷ نفر وزیر با مسئولیت‌های مشخص انجام وظیفه می‌كردند. در دورۀ صفویان در آغاز كار، منصب وزیر پس از سِمَت وكیل قرار داشت ولی پس از شاه‌عباس اول مقام وزیر به مقام درجۀ اول ترفیع یافت. در پایان دورۀ صفویه، مأمور عمدۀ حكومت مركزی وزیر اعظم نامیده می‌شد. وزیر اعظم دیوان اعلا، عمده‌ترین ركن دولت برای انتصاب تمامی امرای درگاه و ولایات و اجازۀ پرداخت و دریافت و داد و ستد كل مملكت اعم از مالیات دیوانی و وجوهات خزانه بود و لقب اعتمادالدوله را در انحصار خود داشت. در زمان قاجاریه لقب اعتمادالدوله متروك شد و شاغل آن عنوان صدراعظم یافت و عزل و نصب وی منحصراً به تصمیم شاه وابسته بود. صدراعظم قاجار تنها كسی بود كه حق داشت در تمامی امور به حضور شاه برود و یا مستقیماً نامه بنویسد. پس از شاه شیرازه كلیه امور در دست او بود. همچنین تعیین وزرا با وی بود و آن‌ها زیر نظر صدراعظم انجام وظیفه كردند. در دوران سفر ناصرالدین‌شاه اختیارات تامی به صدراعظم تفویض شده بود كه علاوه‌بر مسائل مملكتی، به امور داخل حرم نیز نظارت نماید. پس از مشروطیت وزیر در مجموعه هیئت دولت قرار گرفت و بعدها اعضا هیئت وزرا شامل وزیران و وزیران مشاور با وظایفی صرفاً سیاسی به‌موجب قانون اساسی به‌عنوان مسئول ویژۀ وزارتخانه متبوع خود تعیین شدند.