چرخ و محور
چرخ و محور (wheel and axle)
کلاف مدوّر یا صفحه‌ای که حول محوری می‌چرخد. نخستین چرخ‌ها احتمالاً صورت تکامل‌یافتۀ غلتک‌هایی از کُنده بودند که برای کمک به پیش‌راندن سورتمه‌هایی با بار سنگین یا قطعه‌‌های سنگ بزرگ بهکار برده می‌شدند. در غلتک‌های کنده‌ای برشی از کندۀ درخت را محکم به محوری متصل می‌کردند که به چرخِ تخت[۱] زمخت و نتراشیده‌‌ای مرتبط بود. این چرخ حول محور ثابتی گردش می‌کرد. پره‌های چرخ در حدود ۲۰۰۰پ‌م در منطقۀ خاورمیانه ابداع شد و رواج آن‌ها پیشرفتی بود که وزن ساختار را کاهش داد و اهرم‌هایی فراهم آورد که به کمک آن‌ها وسیلۀ نقلیه را در هنگام لزوم پیش می‌راندند. در بخش‌هایی از جهان که حیوانات بارکش یافت نمی‌شد، ازجمله در امریکای شمالی و جنوبی، چرخ و محور هرگز به ظهور نرسید و استفاده از آن‌ها براثر دادوستد و ارتباط با اروپاییان رواج یافت. اکثر چرخ‌های تخت اولیه به عصر مفرغ[۲] تعلق دارند، اما یکی از نمونه‌های مربوط به دورۀ نوسنگی، که در هلند کشف شد، نشان می‌دهد که برای ایجاد یا ساخت آن ابزار‌های فلزی نیاز نبود. در بریتانیا، تسمه‌های توپی[۳]، که بخشی از ساختمان مرکز چرخ[۴] است، از گنجینه‌ای مربوط به اواخر عصر مفرغ در غار هیتری برن[۵]، واقع در دارِم[۶]، در بخش شمال شرقی انگلستان، کشف شد. گاری چرخ‌دار در حدود ۳۰۰۰پ‌م در بین‌النهرین[۷] ساخته شد، اما تا قبل از ۱۶۰۰پ‌م در مصر ناشناخته بود. ظرف‌های چرخ‌ساز[۸] نخستین‌بار در بین‌النهرین بهکار رفتند، اگرچه احتمال می‌رود که چرخ کوزه‌گری[۹] قبل از ۳۰۰۰پ‌م اختراع شده باشد.