سغد
سُغْد
(یا: صغد؛ سغدیانا؛ به یونانی سگدیانه) ناحیه‌ای بزرگ و آباد در آسیای میانه، در فاصلۀ میان رودخانه‌های جیحون و سیحون، تقریباً مطابق درۀ رودخانۀ سغد (زرافشان) از سمرقند تا بخارا، سکونتگاه قوم ایرانی سُغْدی و مرکز شعبه‌ای بزرگ از زبان‌های ایرانی میانه از دستۀ شرقی. این سرزمین در قلمرو هخامنشیان قرار داشت و سغدیان اتباع آن دولت بودند. نمایندگان این مردم در سنگ‌نگاره‌های دورۀ هخامنشی دیده می‌شوند و استرابون در کتاب جغرافیای خود از سغدیانا نام برده است. سغد در زمان شاهپور دوم به قلمرو ساسانیان پیوست و هیاطله (هپتالیان) در قرن ۵م بر آن‌جا مسلط شدند. این سرزمین تا قرون اول اسلامی یکی از مراکز دیانت بودایی و همچنین مانوی بود. جغرافیانویسان مسلمان، سغد را یکی از جنات اربعۀ عالم خوانده‌اند. شکوه و عظمت سغد در دورۀ سامانیان بسیار چشم‌گیر بود و آبادانی آن تا یک قرن پس از انقراض دولت سامانی ادامه یافت. سمرقند مرکز سیاسی و بخارا مرکز دینی سغد بود. آثار زبان و فرهنگ سغدی از سمرقند تا دیوار بزرگ چین و از مغولستان تا قسمت علیای درۀ رودخانۀ سند در شمال پاکستان کشف شده است. ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه اطلاعات جالبی از بعضی جنبه‌های فرهنگ و تمدن سغدی به‌دست داده است.