سرشماری در ایران
سرشماری در ایران
ایران از زمان تشکیل سلسلۀ هخامنشی و عصر کورش و داریوش برای جمع‌آوری و تجهیز لشکر، افزایش خزانه، و دخل و خرج مملکت سرشماری می‌کرد. واژۀ فراژه در زبان فرس قدیم به معنی «آمار» و «آمارگر» باقی‌مانده و یادگار آن ایام باستانی است. هرودوت، مورخ یونانی، در تاریخ خود از طرز شمارش لشکر عظیم خشایارشا در حملۀ بزرگ او به یونان به تفصیل یاد می‌کند. همچنین مورخین رومی زمان ژوستینین کیفیت سرشماری ارتش ایران را توسط خشایارشا شرح می‌دهند. در دورۀ سلطنت ناصرالدین‌شاه، اواخر قرن ۱۳ق، حاجی میرزا حسین‌خان سپهسالار که از امور ممالک خارجه با اطلاع بود و شاهزادۀ دانشمند، علی‌قلی میرزا (اعتضادالسلطنه)، در وزارت علوم سرشماری را به انجام رساندند؛ مباشر این کار مرحوم میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله مؤلف تقویم و کتب علمی و معلم ریاضی و علم هیئت در مدرسۀ دارالفنون بود. بعد از مشروطیت، در ۱۲۹۵ش در کابینۀ اول وثوق‌الدوله اداره‌ای به نام ثبت احوال تأسیس شد که طبق آیین‌نامه ازجمله وظایف آن سرشماری و احصائیه بود. در ۱۳۰۳، در ایام حکومت رضاشاه، دولت تصویب‌نامه‌ای صادر کرد که طی آن احصائیۀ عمومی و سرشماری به وزارت کشور ابلاغ شد و همان تصویب‌نامه در ۱۳۰۷ به‌صورت قانون درآمد و از تصویب مجلس شورای ملی گذشت؛ از آن پس سرشماری یک تکلیف قانونی شد. به‌موجب مادۀ اول آن، شورای عالی آمار با عضویت کلیۀ وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی تشکیل شد و همچنین هیئت وزرا در جلسۀ چهارم دی ۱۳۱۲ در تعقیب پیشنهاد وزارت داخله، نظام‌نامۀ سرشماری را تصویب کرد که این قانون به موقع به اجرا درنیامد. در ۱۳۱۸ علی‌اصغر حکمت، استاد ممتاز دانشگاه تهران و وزیر کشور وقت، از رضاشاه اجازه خواست سرشماری جمعیت ایران را عملی کند، که از پانزده سال قبل در دفاتر ثبت پیش‌بینی کرده بودند و نام ادارۀ ثبت احوال را به ادارۀ آمار و ثبت احوال تغییر دهد؛ وی همچنین خواستار اصلاح اولین قانون سرشماری شد که در ۱۲۹۷ به تصویب مجلس رسیده و به‌علت آشفتگی امور مملکت اجرا نشده بود. پیرو این درخواست قانون جدیدی برای انجام سرشماری تهیه و تصویب شد. قانون دوم سرشماری در خرداد همان سال به تصویب مجلس رسید که پیامد آن سرشماری یک‌روزه‌ای در اول تیر همان سال بود. سوم شهریور ۱۳۲۰، از ۳۵ شهر ایران سرشماری به‌عمل آمد ولی به‌سبب حملۀ نیروهای متفقین به ایران و وقایع سیاسی و تغییر سلطنت، این سرشماری هم نیمه‌کاره ماند و ۲۲ شهر سرشماری نشد. در ۱۳۲۱ تصویب‌نامۀ دیگری در مورد آیین‌نامۀ شورای عالی آمار و سرشماری از تصویب هیئت دولت گذشت. این تصویب‌نامه وظایف مهمی را بر عهدۀ شورای مزبور گذاشته بود، ولی نتیجۀ خوبی از آن حاصل نشد. در ۱۳۲۸ اعتبار سرشماری به تصویب مجلس رسید و سازمان برنامه در لایحۀ برنامۀ هفت‌سالۀ خود اعتبار کافی برای جمع‌آوری آمار و تهیه و ترسیم نقشۀ کشور منظور کرد. در ۱۳۲۹ نیز سرشماری نفوس در شهر تهران به‌عمل آمد. در ۱۳۳۱ با کمک ادارۀ همکاری‌های فنی امریکا در ایران (اصل چهار ترومن) ادارۀ کل آمار عمومی تشکیل شد که مقدمات سرشماری کل کشور را در ۱۳۳۵ فراهم کرد. طرح مزبور پس از آزمایش در هفت شهر، سرانجام برای همۀ کشور به مرحلۀ اجرا درآمد. در ۱۳۳۲ سرشماری کشاورزی در دهات فارس اجرا شد که در ۱۳۳۹ آمارگیری کشاورزی آن را تکمیل کرد. در فروردین همان سال قانون آمار و سرشماری به تصویب مجلس رسید و ادارۀ آمار و سرشماری از ادارۀ کل آمار و ثبت احوال منتزع و به ادارۀ کل آمار عمومی ملحق شد و به این ترتیب بعد از ۲۷ سال رکن اصلی نظام آماری ایران تغییر یافت. در فاصلۀ ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۵ ادارۀ آمار عمومی، که سازمانی جدیدالتأسیس بود، علاوه بر فعالیت‌های قبلی، چند آمارگیری دیگر نیز انجام داد ازجمله آمارگیری صنعتی و آزمایشی کشاورزی در گرمسار، آمارگیری نفوس در شهر تهران، سرشماری‌های آزمایشی در شهرستان‌های کاشان، آبادان، خرمشهر، رضائیه، سبزوار، دشت میشان، و زابل. سرانجام در آبان ۱۳۳۵/نوامبر۱۹۵۶، اولین سرشماری عمومی ایران به مرحلۀ اجرا درآمد و جمعیت کل ایران، ۱۸,۹۵۴,۷۰۴نفر اعلام شد. دومین سرشماری عمومی، که اولین فعالیت مرکز آمار ایران بود، در ۸ آبان ۱۳۴۵ شروع و در پایان ۲۷ آبان خاتمه یافت. در ۱۳۵۵، ۳۰هزار آمارگر در سراسر کشور سرشماری عمومی نفوس و مسکن را در ۱۶هزار حوزۀ سکونت جمعیت ساکن کشور و ۶۰۰ حوزۀ ویژۀ جمعیت‌های غیرساکن (جمعیت‌های متحرک، ایلات و عشایر) انجام دادند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، عملیات اجرایی چهارمین سرشماری با عنوان سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سراسر کشور به‌رغم جنگ تحمیلی از ۱۶ تا ۳۰ مهر ۱۳۶۵ با همکاری سازمان‌های برنامه و بودجه، مراکز تربیت معلم و سایر سازمان‌ها و مؤسسات دولتی و همچنین نهادهای انقلاب اسلامی به اجرا درآمد. با توجه به افزایش غیرقابل انتظار جمعیت کشور طی ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ و روند تغییرات جمعیت پس از ۱۳۶۵ و جابه‌جایی‌های عمدۀ جمعیتی ناشی از جنگ تحمیلی، سیستم برنامه‌ریزی کشور و به تبع آن مرکز آمار ایران بر آن شد تا در زمانی کوتاه‌تر از فواصل متداول دَه‌ساله، به سرشماری جمعیت کشور تحت عنوان طرح آمارگیری جاری جمعیت اقدام کند. نخستین مرحله در ۱۳۷۰ اجرا شد که جمعیت کشور ۵۵,۸۳۷,۱۶۳ نفر اعلام شد. آمارهای انجام شده بین ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ عبارت‌اند از سرشماری عمومی نفوس و مسکن در آبان ۱۳۷۵، سرشماری کارگاهی ۱۳۸۱ کل کشور، سرشماری کشاورزی ۱۳۸۲ و آمارهای صنعتی، کشاورزی، و نفوس ۱۳۸۳ـ۱۳۸۵. جدیدترین سرشماری در پائیز ۱۳۹۰ انجام پذیرفت که طبق آن جمعیت کل ایران ۷۵,۱۴۹,۶۶۹ نفر بود.
| ردیف | سال | کل جمعیت | خانـوار | رشد (درصد) | مــرد | زن | شهرنشین | روستانشین |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 1335 | 18.954.704 | 3.985.510 | 14/3 | 50.88 | 49.12 | 6002621 | 12.952.082 |
| 2 | 1345 | 25.788.722 | 5.167.192 | 13/3 | 51.79 | 48.21 | 9.795.810 | 15.992.912 |
| 3 | 1355 | 33.708.744 | 6.711.628 | 71/2 | 51.49 | 48.51 | 15.854.680 | 17.854.064 |
| 4 | 1365 | 49.445.010 | 9.673.931 | 91/3 | 51.13 | 48.87 | 26.844.561 | 22.600.449 |
| 5 | 1370 | 55.837.163 | 10.787.227 | 46/2 | 51.52 | 48.48 | 31.836.598 | 24.000.565 |
| 6 | 1375 | 60.055.488 | 12.398.235 | 47/1 | 50.81 | 48.19 | 36.817.789 | 23.237.699 |
| 7 | 1385 | 70.427.846 | 17.495.951 | 61/1 | 50.88 | 49.12 | 48.245.075 | 22.227.771 |
| ردیف | نام استان | مساحت (كیلومتر مربع) | مركز | تعداد شهرستان | تعداد شهر | تعداد بخش | تعداد دهستان |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | آذربایجان شرقی | 45.65 | تبریز | 19 | 55 | 42 | 141 |
| 2 | آذربایجان غربی | 37.437 | ارومیه | 14 | 34 | 36 | 109 |
| 3 | اردبیل | 17.8 | اردبیل | 9 | 20 | 25 | 66 |
| 4 | اصفهان | 107.029 | اصفهان | 20 | 90 | 44 | 123 |
| 5 | ایلام | 20.133 | ایلام | 7 | 17 | 18 | 38 |
| 6 | بوشهر | 22.743 | بوشهر | 9 | 22 | 21 | 42 |
| 7 | تهران | 18.814 | تهران | 13 | 44 | 34 | 77 |
| 8 | چهارمحال و بختیاری | 16.332 | شهركرد | 6 | 26 | 17 | 39 |
| 9 | خراسان جنوبی | 88.404 | بیرجند | 3 | 9 | 8 | 27 |
| 10 | خراسان رضوی | 125.832 | مشهد | 20 | 63 | 66 | 169 |
| 11 | خراسان شمالی | 28.434 | بجنورد | 5 | 14 | 14 | 39 |
| 12 | خوزستان | 64.055 | اهواز | 18 | 44 | 40 | 118 |
| 13 | زنجان | 21.773 | زنجان | 7 | 16 | 16 | 46 |
| 14 | سمنان | 97.491 | سمنان | 4 | 16 | 12 | 28 |
| 15 | سیستان و بلوچستان | 181.785 | زاهدان | 8 | 31 | 36 | 98 |
| 16 | فارس | 122.608 | شیراز | 22 | 69 | 69 | 190 |
| 17 | قزوین | 15.549 | قزوین | 4 | 20 | 18 | 44 |
| 18 | قم | 11.526 | قم | 1 | 5 | 5 | 9 |
| 19 | كردستان | 29.137 | سنندج | 9 | 23 | 26 | 83 |
| 20 | كرمان | 180.836 | كرمان | 13 | 50 | 39 | 143 |
| 21 | كرمانشاه | 24.998 | كرمانشاه | 12 | 26 | 27 | 83 |
| 22 | كهگیلویه و بویراحمد | 15.504 | یاسوج | 4 | 13 | 14 | 40 |
| 23 | گلستان | 20.195 | گرگان | 11 | 23 | 21 | 50 |
| 24 | گیلان | 14.042 | رشت | 16 | 48 | 43 | 109 |
| 25 | لرستان | 28.294 | خرم‌آباد | 9 | 22 | 36 | 83 |
| 26 | مازندران | 23.701 | ساری | 15 | 26 | 43 | 111 |
| 27 | مركزی | 29.13 | اراك | 10 | 27 | 18 | 61 |
| 28 | هرمزگان | 70.669 | بندرعباس | 9 | 18 | 23 | 69 |
| 29 | همدان | 19.368 | همدان | 8 | 24 | 22 | 70 |
| 30 | یزد | 129.285 | یزد | 10 | 21 | 20 | 51 |
| ــ | كل كشور | 1.628.554 | ــ | 316 | 936 | 843 | 2356 |