لوطی

تا قرن ۱۳ش به‌معنای امردباز بوده است. از آن پس به معنای سخی، جوانمرد، و بخشنده و نیز کسی که با کارهای نمایشی و نواختن تمبک و آوازخوانی در کوچه و خیابان امرار معاش می‌کند، به‌کار می‌رود. معانی تازه، احتمالاً، ناشی از تمایل جامعه به تحقیر برخی از گروه‌های اجتماعی بوده است. اطلاق واژۀ لوطی به داش‌ها و باباشمل‌های قرن گذشته، در وهلۀ اول، به‌قصد توهین به آنان بوده است که همچون پیشینیان فتی و عیارشان، در عین جوانمردی و سخاوتمندی هرزه کار، شوخ، بی‌باک، آشوبگر بوده‌اند. بعدها، به‌علت همین نام‌گذاری، دوگانگی خصلت داش‌ها به‌معنای واژۀ لوطی نیز سرایت کرده است و این واژه، با حفظ معانی گذشته، معانی تازۀ جوانمرد، سخی، آزاده را به‌خود گرفته است. ظاهراً اطلاق واژۀ لوطی به موسیقی‌دانان یا مطرب‌های دوره‌گرد، حیوان‌بازها، شعبده‌بازها، شیشه‌بازها، مارگیرها، شش‌اندازها، خیمه‌بازها، بندبازها و پهلوانان و کشتی‌گیرهایی که در جشن‌ها کارهای نمایشی می‌کرده‌اند نیز با هدف تحقیر آنان بوده است؛ به‌ویژه آن‌که بسیاری از حیوان‌بازها، شعبده‌بازها و مارگیرها از تیرۀ افراد هرزه‌کار، امردباز، شوخ، و بی‌باک اجتماع بوده‌اند. این نام‌گذاری فقط محدود به حوزه‌های شهری نبوده است و، تقریباً در تمام نقاط ایران، سرنا‌‌‌دهل‌نوازان روستایی که غیر از موسیقی کارهای گوناگونی، از‌جمله بندبازی، رقاصی، حیوان‌بازی و آکروبات‌بازی می‌کرده‌اند، لوطی نامیده می‌شدند؛ نامی که هنوز هم برای آن‌ها به‌کار می‌رود. لوطی‌های شهری در دسته‌های کوچک دو یا سه نفری، که بعضی از آن‌ها عنتر و بز و خرس تربیت‌شده هم به‌همراه داشتند، در کوچه و خیابان به‌راه می‌افتادند و با پرس‌و‌جو از اهالی محل خانه‌ای را که به تازگی در آن‌جا عروسی، زایمان یا ختنه‌سوران بوده شناسایی می‌کرده‌اند؛ سپس با تمبک‌زدن بر در خانۀ مزبور و با گفتن «حق مبارک کنه انشاءالله» با اجازۀ صاحب‌خانه، وارد خانه می‌شدند و در حیاط به اجرای موسیقی و رقص و نمایش می‌پرداختند. رپرتوآر آن‌ها اغلب شامل خواندن اشعار معمولاً بی‌معنایی بود که امروز برخی مطرب‌ها به آن‌ها «چرندیات» می‌گویند. مثل: «خال ورقم سه/یه سور دارم چار/دولو رو بده من/سه‌لو رو تو وردار». موقعیت شعبده‌بازها و خیمه‌بازها، نسبتاً، بهتر از دیگر لوطی‌ها بود، اما لوطی‌ها بین موسیقی‌دانان نازل‌ترین جایگاه را داشته‌اند، به‌طوری که بازماندگان مطرب‌های روحوضی به‌شدت ابا دارند که با لوطی‌ها اشتباه گرفته شوند. واژۀ لوطی هیچ ارتباطی با واژۀ «لوری»، به‌معنای کولی، ندارد. لوطی‌های موسیقی‌دان و اهل نمایش، اعم از بندباز و شعبده‌باز و پهلوان و غیره، یک گروه شغلی‌اند و هویت قومی ندارند؛ هرچند، در پاره‌ای مناطق، کولی‌ها نیز در میان آن‌ها یافت می‌شوند.