محراب (معماری اسلامی)
مِحراب (معماری اسلامی)
فرورفتگی دیوار سمت قبله در مسجد، که جهت قبله را مشخص می‌کند. حداقل یک فرورفتگی اندک، و حداکثر فضایی نسبتاً کوچک، از نخستین عناصر ظهوریافته در تاریخ ساخت مسجد است. برخي گفته‌اند از آن‌جا که محل حرب (به معنای جنگ) با شیطان است، محراب نام دارد. نخستین مسجدها، محراب‌هایی ساده داشته‌اند. به‌تدریج با ساخت گنبدی کوچک، یا ایجاد تغییراتی در سقفِ روی محراب بر اهمیت آن افزوده شد؛ ازجمله کاربندی‌های ابتداییِ بالای محرابِ مسجد جامع نایین. بعدها، به‌ویژه در ایران، با بهر‌ه‌گیری از هنرهای وابسته به معماری، ویژگی‌های شکلی و ساختاری محراب چنان غنا و تکامل یافت که گاه به ارزشمندترین و نفیس‌ترین عنصر کالبدی مساجد بدل شد. زیباترین محراب‌ها در مساجد ایران تجلّی یافته‌اند. معمولاً کف محراب‌های بزرگ، گودتر از سایر قسمت‌های کف شبستان است، تا علاوه‌بر ایجاد حریم مناسب برای پیش‌نماز، شائبۀ بلندتربودن مکان پیش‌نماز از مأمومین را ـ که مبطل نماز است ـ رفع کند. سطح دیوارۀ محراب، با عمقی متفاوت، با نقوشِ مختلفِ منطبق با سنّت تزیینی اسلامی ـ اغلب آیات شریفۀ قرآن کریم در دورتادور آن ـ مزین می‌شود. این نقوش در قرن‌های اولیه، بیشتر نقوش گیاهان بوده‌اند، و به‌تدریج، به‌ویژه در مساجد ایرانی از قرن ۵ق، هندسی و انتزاعی شده‌اند.