شور (موسیقی)
شور (موسیقی)
نام یکی از دستگاه‌های موسیقی ایران. همچنین آوازی که هنگام رقص و سماع برآید. در موسیقی کهن قبل از اسلام مجموعه‌ای به این نام موجود نیست. واژۀ شورک یکی از ۵۲ مقام معمول در مصر، لبنان، و سوریه محسوب می‌شود. شور شبیه مقام فریژیَن از مقام‌های کهن یونانی است که در موسیقی کلیسایی کاربرد دارد. شور را مادرِ دستگاه نیز می‌نامند؛ زیرا آوازهای ابوعطا، بیات ترک، افشاری، و دشتی از آن منشعب می‌شود و نیز از طریق عشاق و اوج از همایون و اصفهان به شور وارد می‌شوند؛ همچنین دستگاهی است که به محض شنیدن در شنونده تأثیر می‌گذارد. دستگاه شور دارای گوشه‌های متعددی است که در روایت استادان گوناگون تاحدی متفاوت است؛ مثلاً دستگاه شور در ردیف موسی معروفی ۷۰ گوشه، در ردیف میرزا عبدالله ۳۲ گوشه و در ردیف آوازی محمود کریمی پانزده گوشه دارد. این دستگاه مبنای بیشتر موسیقی‌های محلی و ایلات به‌شمار می‌رود، به‌خصوص مردم نواحی شمال ایران، کردستان، و خراسان بیشتر به این دستگاه علاقه‌مندند و آهنگ‌های خود را در گام این دستگاه اجرا می‌کنند. منظور از گام، یک دور کامل از نت‌ها در فاصله اکتاو چهارم یا پنجمِ درست است که روی برخی درجه‌های آن مقام یا گوشه خاصی بنا می‌شود و با مفهوم اروپایی گام متفاوت است. یگانه تغییر مقام مهم شور، رفتن به شور درجۀ چهارم بالاتر از شور اول است، در واقع مانند آن است که بخواهیم شور جدیدی از درجۀ چهارم شور اولی بنوازیم. استاد وزیری دربارۀ شور نوشته است: «شور آوازی است که با ذوق مشرقی‌ها موافق و سهل و پسند عمومی است. زیرا پرده‌های آن خیلی با هم فرق ندارند. به اصطلاح قدیم از ملایمات درجۀ اول است و اغلب نغمات بکر طوایف و ایلات در زمینۀ این دستگاه است». انتهای اغلب گوشه‌های شور طرز خاصی برای خاتمه دارد که به آن «فرود بال کبوتر» می‌گویند. اگر دوری از نت‌ها را در محدودۀ یک اکتاو برای شور از پایۀ نت la در نظر بگیریم، ملاحظه می‌کنیم که درجۀ اول شاهد شور (la) درجۀ دوم یعنی نت SCP نت شروع و ایست آواز ابوعطا و نت do، درجۀ سوم شور شاهد بیات ترک و re یا درجۀ چهارم شاهد افشاری و نیز ابوعطا، و نت mi که درجۀ پنجم است شاهد دشتی و کرد بیات است. فواصل نت‌ها در یک دُور هشت‌تایی از پایۀ la است. دوم نیم بزرگ، دوم نیم بزرگ، دوم بزرگ، دوم بزرگ، دوم کوچک، دوم بزرگ، و دوم بزرگ. اسامی گوشه‌های شور عبارت‌اند از درآمد، کرشمه، رُهّاب، پنجه کردی (نغمه در ردیف میرزا عبدالله) ملانازی، زیرکش سلمک، سلمک، گلریز، صفا، مجلس افروز، بزرگ، کوچک، قَجَر، خارا، چهار تیکه (چهارگوشه)، شهناز، قرچه، رضوی، حسینی، دوبیتی، عُزّال، گرایلی، عاشق‌کُش، گرایلی شستی، هَشْتَری، و رنگ شهرآشوب، ضرب اصول. البته همان گونه که پیشتر آمد موسی معروفی ۷۰ گوشه برای شور آورده که برخی از آن‌ها تکراری است؛ مانند درآمد اول و دوم و سوم و چهارم یا زیرکش سلمک قسم دیگر یا نوع دیگر یا گرایلی و گرایلی شَسْتی و گرایلی شَسْتی نوع دیگر. همچنین در ردیف موسی معروفی کُردِ بیات جزو گوشه‌های شور است. در صورتی که در ردیف میرزا عبدالله کرد بیات مانند دشتی، آوازی مستقل است. در بین اسامی گوشه‌های شور فقط نام دو گوشۀ حسینی و شهناز در موسیقی قدیم و در دوره‌های قدیم به چشم می‌خورد. اوج شور را عُزّال و یا حسینی می‌توان فرض کرد که در واقع مانند درآمد شورند و در اکتاو بالاتر اجرا می‌شوند؛ مانند مغلوب یا منصوری در چهارگاه. امروز اغلب نوازندگان و یا خوانندگان در هنگام اجرای شور همۀ گوشه‌های آن را نمی‌نوازند و بیشتر گوشه‌های درآمد، کرشمه، رُهّاب، شهناز، قرچه، رضوی، و بزرگ را می‌نوازند. در برخی اجراها نیز به شور چهارم بالاتر مُدگردی نمی‌کنند و تمام اجرای خود را روی قسمت اول متمرکز می‌کنند. ردیف شور برای تار و سه‌تار دو قسمت شده است: ۱. شور بالادسته ۲. شور پایین‌دسته و نوازندگان سازهای دیگر می‌گویند ۱. شور قسمت اول ۲. شور قسمت دوم.