مرثیه
مرثیه
(یا: رثاء) به اشعار یا سخنانی گفته می‌شود که در عزای از‌دست‌دادن کسی و تسلّای یاران و خویشان سروده می‌شود. اشعار رثایی ممکن است در ماتم مرگ پادشاهان، امرا، و بزرگان یا پیشوایان دینی سروده شود. در این اشعار با ذکر صفات و مناقب شخص ازدست‌رفته از مقام و منزلت وی سخن به‌میان می‌آید. نخستین نمونه‌های مرثیه در شعر فارسی که به‌دست ما رسیده، از اشعار رودکی سمرقندی شاعر عصر سامانی است. مرثیه‌هایی که رودکی در رثای ابوالحسن مرادی و شهید بلخی سروده، بسیار مشهور است. نخستین نمونه‌های مرثیۀ مذهبی شیعی و اولین سوگنامۀ مذهبی فارسی که به موضوع کربلا پرداخته است در دیوان کسایی دیده می‌شود. عمدۀ مرثیه‌های مذهبی در ادب فارسی اختصاص به واقعۀ عاشورا دارد و شاعران غیر شیعه نیز مرثیه‌های سوزناک و تأثیرگذاری سروده‌اند. سرودن این گونه اشعار رثایی در دورۀ صفوی افزایش یافته است. از مشهورترین مراثی مرثیۀ محتشم کاشانی است که در قالب ترکیب‌بند سروده شده و به تقلید از این ترکیب‌بند مرثیه‌های زیادی سروده شده است که البته هیچ‌کدام توفیق ترکیب‌بند محتشم را نیافته‌اند. مرثیه‌های شخصی و خانوادگی آن دسته از مرثیه‌هایی است که شاعر در رثای فرزند یا نزدیکانش سروده است که نمونه‌های برجستۀ چنین مرثیه‌هایی در اشعار فردوسی، خاقانی، مسعود سعد، حافظ، و جامی دیده می‌شود.