صناعات خمس

صناعاتِ خَمْس
(یا: صنعت‌های پنج‌گانه) در اصطلاح منطق تقسیم و طبقه‌بندی قیاس به اعتبار ماده (محتوای دو مقدمه). قضیه‌ها به اعتبار یقینی‌بودن یا یقینی‌نبودن آن‌ها به دو گروه تقسیم می‌شوند: ۱. قضایای یقینی یا یقینیات؛ قضایایی که زمان و مکان و اوضاع سیاسی و اجتماعی و عقیدتی موجب دگرگونی آن‌ها نمی‌شود (← یقینیات). از این‌گونه قضایا برهان یا قیاس برهانی شکل می‌گیرد که مفید قطع و یقین است. ۲. قضایای غیر یقینی، که در اوضاع و احوال مختلف دگرگون می‌شوند. از این قضایا چهار صناعت دیگر پدید می‌آید: الف. جدل یا قیاس جدلی که از قضایای غیر یقینی موسوم به مشهورات و مسلّمات شکل می‌گیرد و موجب الزام و اسکات مخاطب می‌شود ب. خطابه یا قیاس خطابی که از قضایای غیر یقینی موسوم به مقبولات و مظنونات پدید می‌آید و در شنونده اعتقاد غیر جازم به‌بار می‌آورد. ج. مغالطه یا سفسطه یا قیاس مغالطی، از قضیه‌های غیر یقینی و کاذب، که به قضایای صادق می‌مانند و به مشبّهات و وهمیّات موسوم‌اند، شکل می‌گیرد؛ و مفید اعتقاد جازمی است که با واقع مطابقت ندارد؛ د. شعر یا قیاس شعری، قیاسی است که از مخیّلات شکل می‌گیرد و تخیّل به‌بار می‌‌آورد.