مسجدالاقصی
مسجدُالْاَقْصی
(یا: مسجد اقصی) مسجدی کهن در بیت‌المقدس (اورشلیم) واقع در سرزمین فلسطین. نام مسجدالاقصی نخستین‌بار در قرآن آمده است (آیۀ یکم، سورۀ الاِسراء) بی‌آنکه به صراحت از محل مسجد یاد شود. باور عام مسلمانان این است که مسجدالاقصی همان نقطه‌ای است که پیامبر اسلام، به راهنمایی جبرئیل و به ارادۀ خداوند سوار بر مرکبی بالدار موسوم به بُراق به آسمان عروج کرد. بدین ترتیب، اِسراء و معراج در عقاید اسلامی با مسجدالاقصی درهم تنیده‌اند. هرچند برخی برآن‌اند که معراج از مسجدالحرام صورت گرفت، اغلب، حرم شریف (محل مسجدالاقصی) را جایگاه زمینی آغاز معراج می‌دانند. در اوایل اسلام این نام به اورشلیم نیز اطلاق می‌شد، اما محل بنای مسجدالاقصی و اطراف آن را به‌طور اخص حرم شریف می‌خواندند، که پیش از اسلام از معبدهای هِرودی بود، لیکن در اوایل اسلام قطعاً محلی اسلامی شد. متداول‌ترین کاربرد این نام بنایی است که در ضلع جنوبی حَرَم و در کنار قُبّةالصخره، مقدس‌ترین بنای اسلامی در اورشلیم، واقع شده است. دربارۀ این بنا، مقدسی و ناصرخسرو توصیف‌های ارزشمند و دقیق، و لسترینج و همیلتون نیز تحقیقات علمی و موشکافانه عرضه کرده‌اند. در حفریات باستان‌شناسی اخیر اطلاعات فراوان دربارۀ موارد استفاده از مسجدالاقصی به‌دست آمده است. برپایۀ همین اطلاعات، آن‌جا را امویان با استفاده از مصالح ساختمان‌های قدیم به‌صورت مسجدی اموی درآوردند که در زمان خلافت ولید اول به‌اتمام رسید و در دورۀ حکومت عباسیان به‌صورتی گسترده بازسازی شد (احتمالاً بعد از ویرانی‌های زمین لرزۀ ۷۴۶م). در دوره‌های حکومت منصور، مهدی و عبدالله بن طاهر دگرگونی‌های عظیم در ساختمان مسجد پدید آمد (بین ۷۷۱ـ۸۴۴م)، که نشان‌دهندۀ تلاش ایشان برای تأکید سرپرستی بنی‌عباس بر اماکن مقدس بود. در این عصر مسجدالاقصی مزین به کتیبه‌هایی به نام خلفا و دارای گنبدی بزرگ و باشکوه و درخشان بود. زمین‌لرزۀ ۱۰۳۳م تقریباً تمام شهر (القدس) را ویران کرد و ظاهراً، خلیفۀ عباسی، مسجدالاقصی را بین ۱۰۳۴ تا ۱۰۳۶م از نو ساخت، اما کار تکمیل بنا به‌دست مستنصر تا ۱۰۶۵م به درازا کشید. در دورۀ سلطۀ صلیبیان، از مسجدالاقصی به‌مثابۀ کاخ و اقامتگاه شهسواران پرستشگاه استفاده می‌شد و بخش‌هایی از نماهای غربی و شرقی بنا به‌دست صلیبیان ساخته شد. در ۱۱۸۷م، اورشلیم و مسجدالاقصی بار دیگر به تصرّف مسلمانان درآمد و صلاح‌الدین ایوبی در تعمیر و تزیین آن کوشید و تمامی دیوار قبله و محراب زیبای آن را از نو ساخت و منبر معروف را، که در ۱۱۶۹م به فرمان نورالدین ساخته بودند و از شاهکارهای هنری بود، از سوریه به بیت‌المقدس انتقال دادند. این اثر نفیس در ۱۹۶۹ به‌دست صهیونیست‌ها سوزانده شد. سلاطین متأخر عثمانی در مسجد دستکاری‌ها و گچبری‌هایی کردند که به اصالت آن آسیب رساند، اما در ۱۹۳۷ و ۱۹۴۲ تعمیرات و ترمیم‌های برنامه‌ریزی‌شده و دقیق در مسجد صورت گرفت.