ملکی، خلیل (تبریز ۱۲۸۰ـ ۱۳۴۸ش)

خلیل ملکی;
زادروز	تبریز ۱۲۸۰ش;
درگذشت	۱۳۴۸ش
ملیت	ایرانی
تحصیلات و محل تحصیل	شیمی در دانشگاه برلین، فلسفه و علوم تربیتی در دانشکده ادبیات تهران
شغل و تخصص اصلی	فعال و مبارز سیاسی
آثار	خاطرات سیاسی؛ تاریخ سوسیالیسم؛ سوسیالیسم و کاپیتالیسم دولتی
گروه مقاله	تاریخ ایران

مَلِکی، خلیل (تبریز ۱۲۸۰ـ‌۱۳۴۸ش)

از اعضای گروه ۵۳ نفر و رهبر نیروی سوم. فرزند فتحعلی. سال‌های نوجوانی را در اراک گذراند و در رشتۀ شیمی از دانشگاه برلین فارغ‌التحصیل شد و سپس به تهران بازگشت (۱۳۱۲) و در دانشکدۀ ادبیات تهران نیز فلسفه و علوم تربیتی خواند. به دبیری اشتغال داشت و عضو گروه مارکسیستی دکتر تقی ارانی بود. در ۱۳۱۷، پس از دستگیری اعضای گروه و جمعی دیگر از فعالان سیاسی که جمعاً به «گروه ۵۳» نفر موسوم شدند، محاکمه و به چهار سال زندان محکوم گردید. پس از سقوط سلطنت رضاشاه همراه با سایر زندانیان سیاسی رهایی یافت و در مهر ۱۳۲۰ در شمار مؤسسان حزب توده ایران درآمد. در مرداد ۱۳۲۳، درپی تشکیل نخستین کنگرۀ حزب توده، به عضویت کمیسیون تفتیش یا بازرسی این حزب انتخاب شد. با تشکیل کابینۀ ائتلافی قوام و انتصاب دکتر فریدون کشاورز از حزب توده به وزارت فرهنگ در مرداد ۱۳۲۵، ملکی مدیر کل فرهنگ استان تهران شد. او همچنین به عضویت هیئت اجرائیۀ موقت حزب درآمد. در دی ۱۳۲۶ خلیل ملکی جمعی از اصلاح‌طلبان حزب توده را در انشعاب از این حزب و تشکیل جمعیت سوسیالیست توده ایران رهبری کرد. با شکل‌گیری نهضت ملی ایران به رهبری دکتر محمد مصدق، ملکی به حمایت از مصدق و نهضت ملی پرداخت. در اردیبهشت ۱۳۳۰، در ائتلاف با بقایی، حزب زحمتکشان ملت ایران را تأسیس کرد و در مهر ۱۳۳۱، پس از رودررویی بقایی با مصدق، با جدایی از حزب زحمتکشان «نیروی سوم» را تأسیس کرد و به همکاری خود با مصدق و جبهۀ ملی ادامه داد. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دستگیر و در فلک‌الافلاک زندانی شد. در این دوره، نیروی سوم به دو جناح موافقان و مخالفان ملکی تقسیم شد. خلیل ملکی پس از آزادی از زندان مبارزات خود را در چارچوب «نهضت مقاومت ملی» پی گرفت. وی با همکاری مهندس کاظم حسیبی تحلیل جامعی در مخالفت با قرارداد کنسرسیوم نوشت که محمد درخشش نمایندۀ دورۀ هجدهم آن را در مجلس قرائت کرد. در فروردین ۱۳۳۴ ملکی به کمک همفکران خود نشریۀ نبرد زندگی را منتشر کرد و در بهمن ۱۳۳۷ این نشریه را مجدداً با نام علم و زندگی انتشار داد. در ۱۳۳۷ «جامعۀ سوسیالیست‌های نهضت ملی ایران» را تشکیل داد. در ۲۸ مرداد ۱۳۴۴ همراه با سه تن دیگر از سران جامعۀ سوسیالیست‌ها دستگیر شد و یک سال و نیم در زندان بود. ملکی در دو سال و نیم حیات خود پس از آزادی، از فعالیت سیاسی کناره گرفت و به ترجمه و تحقیق پرداخت و سرانجام در ۲۱ تیر ۱۳۴۸ درگذشت. ملکی از نخستین کسانی بود که از درون حزب توده و به‌طور کلی جنبش چپ در ایران به انتقاد این حزب و وابستگی آن به شوروی و نقد استالینیسم و کمونیسم روسی یا کمونیسم بین‌الملل پرداخت و نوعی کمونیسم مستقل و ملی را مطرح ساخت. این رویکرد و گزارش بعدی ملکی در روی‌گردانی از کمونیسم و اتخاذ نوعی سوسیالیسم انسانی و اخلاقی در عرصۀ اندیشه و عمل سیاسی و حزبی، از نقاط عطف جریان چپ در ایران و خارج از ایران و تحولی پیشگام در این عرصه بود. ملکی با طرح نظریۀ نیروی سوم، که در نام حزب او و نشریۀ ارگان حزب انعکاس یافت، به بیان دیدگاه‌های خود در این زمینه و تحلیل موقعیت نیروها و جریان‌های سیاسی در ایران و جهان پرداخت. برخی از آثار ملکی عبارت‌اند از خاطرات سیاسی؛ تاریخ سوسیالیسم؛ دو نامه؛ سوسیالیسم و کاپیتالیسم دولتی؛ برخورد عقاید و آرا، پس از دَه سال و ترجمۀ کتاب‌های چه کسی در واشینگتن حکومت می‌کند؟؛ دنیایی ممکن؛ جهان میان ترس و امید؛ کتاب سیاه گرسنگی؛ نقش شخصیت در تاریخ؛ ملل فقیر؛ اردوگاه سوم و مسائل جهانی؛ فرهنگ اصطلاحات اجتماعی و اقتصادی؛ قهرمان در تاریخ؛ انقلاب ناتمام؛ شکست خروشچفیسم؛ نوکردن سوسیالیسم، و مقالات متعدد به نام خود وی یا با نام‌های مستعار در نشریات گوناگون.