نی (ساز)
نِی (ساز)
(یا: نای) از سازهای بادی بدون زبانه. در همۀ تمدن‌های کهن، با اندازه‌های مختلف و شکل‌های گوناگون وجود دارد. در قرن ۱۳م رواج داشت. نی ساز مادر است و بسیاری از سازهای بادی زیرمجموعۀ آن‌اند. تقریباً در میان همۀ فرهنگ‌ها و اقوام نواحی گوناگون ایران رایج است و با نام‌هایی چون، لَلِه، لَلِه‌وا، لُلِه، لُوله، لبک، دمکش، شمشال، نََل و زَل معروف است. جنس اصلی این ساز قسمتی از گیاه نی (نی خام) است که هفت بند یا گره، در فواصل لازم، داشته باشد؛ اما از مواد دیگری چون لوله‌های برنجی، فولادی، آلومینیومی و پلاستیکی نیز ساخته می‌شود. نی‌های رایج در نواحی گوناگون ایران معمولا چهار سوراخ صوتی در جلو و یک سوراخ در پشت دارند؛ اما نی‌های برخی از مناطق، برای گسترش امکانات صوتی، پنج سوراخ در جلو دارد؛ ازجمله نی به‌کار رفته در موسیقی کلاسیک ایران (ردیف دستگاهی). در مناطق روستایی و عشایری این ساز معمولاً با لب نواخته می‌شود، اما در موسیقی ترکمنی و موسیقی کردی شمال خراسان نی، مانند شیوۀ رایج در موسیقی دستگاهی ایران، با دندان نواخته می‌شود. نواختن نی با دندان احتمالاً شیوه‌ای نو است. در موسیقی روستایی و عشایری ایران، نی ساز شبان‌ها و ساربان‌هاست. در برخی مناطق، در مجالس عروسی و شادمانی یا در محافل اُنس و گاه در موسیقی مذهبی نیز نواخته می‌شود. در موسیقی نواحی ایران، نی یا به‌تنهایی یا با همراهی آواز نواخته می‌شود؛ اما در اجرای برخی قطعات، ممکن است از دایره و ندرتاً تنبک و در برخی نواحی از دیگر سازهای کوبه‌ای بومی به‌همراه نی استفاده شود. نی، در موسیقی کلاسیک ایران، به‌تنهایی یا برحسب نیاز همراه با تنبک یا در قالب گروه‌های متشکل از سازهای ایرانی نواخته می‌شود.