کاغذ
کاغذ
ورقه‌ای صاف و نازک که معمولاً از الیاف گیاهی ساخته می‌شود. کلمۀ کاغذ ظاهراً از زبان سانسکریت وارد زبان فارسی شده است. از کاغذهای باطله، تکه‌های پارچه و پارچه‌های کهنه نیز می‌توان کاغذ تولید کرد. کاغذ در زندگی بشر کاربردهای متعددی دارد که مهم‌ترین آن نوشتن یا چاپ بر روی آن است. ظاهراً کاغذ را در اوایل قرن ۲م تسای لون (۵۰؟ ـ ۱۱۸) چینی اختراع کرد. او خمیری از ذرت ریز مغز گیاهی ساخت و آن را بر روی یک توپی قاب‌شده پهن کرد. پس از خشک‌شدن خمیر برگ کاغذی ساخته شد. اختراع او در چین تکمیل شد و در قرن ۷م به ژاپن راه یافت. در ۱۳۴ق اسیران چینی کاغذ را به سمرقند آوردند. مسلمانان کاغذسازی را از اُسرای چینی آموختند و از الیاف کتان و شاه‌دانه نوعی کاغذ ساختند. کاغذسازی به‌سرعت در جهان اسلام رایج شد. ظاهراً نخستین کارخانۀ کاغذسازی را فضل بن یحیی برمکی در بغداد تأسیس کرد. کاغذها در جهان اسلام با نام شهرها و گاه افراد مشخص می‌شدند، مانند کاغذ دولت‌آبادی، بغدادی، سمرقندی، مصری و نوحی. ابن ندیم ( ـ۳۸۵ق) از شش نوع کاغذ معروف در زمان خود، نام برده است. کاغذسازی در قرن ۱۰م به مصر و در نیمۀ قرن ۱۲م به اسپانیا راه یافت و در جنگ‌های صلیبی به اروپا رسید و در کشورهای ایتالیا، فرانسه، آلمان، و انگلستان و سپس ایالات متحده و دیگر کشورهای قاره امریکا مراکز کاغذسازی دایر شد. اختراع صنعت چاپ در نیمۀ قرن ۱۵م و انتشار روزنامه نیاز به کاغذ را چندین برابر افزایش داد. در ۱۷۹۸، نیکلا ـ لوئی روبر نخستین ماشین کاغذسازی را در فرانسه اختراع کرد. چند سال بعد برادران فوردرینیر (هنری و سیلی) آن را تکمیل کردند. در ۱۸۰۹ جان دیکنسون ماشین کاغذسازی سیلندری را اختراع کرد. اگرچه در قرن ۱۹ روش کاغذسازی ماشینی شده بود، ولی شیوۀ کاغذسازی دقیقاً همان شیوۀ دستی سابق بود. در مرحلۀ اول، فرآیند خمیرکردن صورت می‌گیرد که الیاف از بستر اصلی آن‌ها در چوب جدا می‌شود. خمیرکردن دو روش دارد: روش مکانیکی که مغز چوب را آسیاب می‌کنند و کاغذ حاصله نوعی کاغذ کاهی و ارزان است و از آن برای چاپ روزنامه و دستمال کاغذی استفاده می‌شود. لینینِ چوب، که در کاغذ باقی می‌ماند، موجب فرسودگی سریع و خشک و زردشدن آن می‌شود. روش دیگر، روش شیمیایی است. در این روش، ذرات ریز چوب را (عموماً سود، سولفات یا سولفیت) می‌جوشانند تا لینین آن حل شود. محصولی که به‌دست می‌آید از نظر حجم کمتر از روش محصول مکانیکی است، ولی الیاف آن محکم‌ترند. اگر کاغذ سفید مورد نظر باشد عملیات شست وشو (سفیدکردن) نیز باید در فرآیند خمیرکردن شیمیایی و ساخت کاغذ انجام شود. خمیر به‌دست‌آمده را (از روش مکانیکی یا شیمیایی) که آب فراوان دارد و رقیق است از ماشینی غربال‌مانند می‌گذرانند، خمیر آب خود را تقریباً از دست می‌دهد و به‌صورت ورقه‌ای از الیاف درمی‌آید. ذرات الیاف چوب به‌سبب تکان‌خوردن، در جهت‌های مختلف قرار می‌گیرند و به‌صورت حصیرمانندی درمی‌آیند و تار و پود کاغذ را می‌سازند. در این مرحله، خمیری که به‌صورت ورقه درآمده از روی نوردهای خشک‌کن عبور داده می‌شود و در مرحلۀ آخر از میان نوردهای سنگین آهنین می‌گذرد تا سطح آن صاف شود. اگر این ورقه‌ها فقط از الیاف سلولز ساخته شده باشند به سهولت آب را به خود جذب می‌کنند و از این‌رو، قابل نوشتن یا چاپ نیستند و فقط می‌توان از آن‌ها به‌عنوان «کاغذ آب‌خشک‌کن» یا دستمال کاغذی استفاده کرد. برای آن‌که کاغذ مقاوم و قابل نوشتن و چاپ شود به خمیر آن موادی اضافی ازجمله گِل چینی، کربنات کلسیم (گچ)، یا نشاسته می‌افزایند و سطح کاغذهای مخصوص چاپ کتاب را با قشری از گل چینی می‌پوشانند. سهم این مواد می‌تواند دَه تا پانزده درصد وزن کاغذ باشد. در مصارف دیگر، ازجمله ساختن کاغذ دیواری، کاغذ را مقاوم می‌کنند و سطح آن را با صمغ راتیانَج می‌پوشانند. مقاوم‌کردن کاغذ چاپ و امثال آن را «آهارزدن» کاغذ می‌گویند. در آهار زدن از زاج سبز، نوعی رزین چوبی با سولفات آلومینیوم تقویت‌شده نیز استفاده می‌شود. متأسفانه نتیجۀ فرآیند آهارزنی موجب اسیدی‌شدن کاغذ می‌شود که در آن باقی می‌ماند و علت اصلی فرسودگی و پوسیدگی کاغذ است. اخیراً، در مرحلۀ آهارزنی از مواد خنثی یا قلیایی استفاده می‌شود که به کاغذهای فاقد اسید شهرت دارند. چون مصرف کاغذ در جهان خیلی بالا رفته، در سال‌های اخیر برای ساختن کاغذ از بازیافت کاغذهای باطله نیز استفاده می‌شود. در ایران، ساخت کاغذ به‌صورت دستی سابقه‌ای هزارساله دارد. شناخت کاغذ برای نسخه‌شناسان اهمیت ویژه‌ای دارد و با کمک آن می‌توان به‌طور تقریبی به زمان و مکان کتابت بسیاری از نسخ خطی پی برد. نخستین کارخانۀ کاغذسازی را، در ۱۳۴۶ش، شرکت سهامی کاغذ پارس، در خوزستان احداث کرد، که بیشتر از تفاله‌های نیشکر مزارع هفت‌تپه استفاده می‌کرد. در حال حاضر، چندین کارخانۀ کاغذ به‌منظور بازیافت کاغذهای باطله و مواد سلولزی در ایران فعال‌اند.