کاروان سرا
کاروان‌سرا
بنایی با محوطه‌ای وسیع در میان راه‌ها و اغلب کنار جاده‌ها، دارای حجره‌ها و انبارهای متعدد، که کاروان‌ها معمولاً شب‌هنگام برای استراحت مسافران در آن اقامت می‌کردند و بازرگانان در آن‌جا به دادوستد می‌پرداختند. اگرچه کاروان‌سراهایی متعلق به دورۀ سلجوقیان و مغولان برجای مانده، اما بیشتر کاروان‌سراها در عهد صفوی در کنار شاهراه‌های ایران ساخته شده است که از برخی از آن‌ها هم‌اکنون نیز استفاده‌های گوناگون می‌شود. در برخی منابع رباطِ جامع و مجهّز را کاروان‌سرا نامیده‌اند، اما این‌گونه رباط‌ها که استراحتگاه‌هایی در کنار جاده‌ها و به کاروان‌سرا شبیه بوده‌اند، عظمت و شکوه کاروان‌سرا را نداشته‌اند. اغلب کاروان‌سراها دارای حجره‌های متعدد، ایوان و صحن، دالان‌هایی با سقف‌های گنبدی، اصطبل، هشتی، چاپارخانه، بازارچه، آب‌انبار و حوض‌خانه بوده‌اند. ازجمله کاروان‌سراهای مهم در ایران عبارت‌اند از: کاروان‌سرای گَز در اصفهان متعلق به دورۀ سلجوقی؛ کاروان‌سرای مرنجاب در ۱۸۰کیلومتری شرق کاشان از دورۀ صفوی؛ کاروان‌سرای شاه‌عباس در بیستون که وقف‌نامۀ آن به تاریخ ۱۰۹۶ش به جای یکی از نقش‌برجسته‌های پارتی حجاری شده است؛ کاروان‌سرای شاه‌عباس در نطنز (۱۰۲۹ق)؛ کاروان‌سرای شاه‌عباس در شهر سمنان متعلق به دورۀ صفویه؛ کاروان‌سرای میان‌دشت در شاهرود که در عهد شاه‌عباس اول صفوی ساخته شده است؛ کاروان‌سرای عین‌الرشید در مسیر جادۀ ورامین به کاشان که بنایی سنگی از دورۀ صفویه است؛ کاروان‌سرای مهیار در اصفهان که بنایی از عهد شاه سلیمان صفوی است؛ کاروان‌سرای مورچه‌خورت در اصفهان که آن را از کاروان‌سراهای دورۀ صفویه دانسته‌اند؛ کاروان‌های مادرشاه که آن را مادرِ شاه‌سلطان حسین صفوی در جوار مدرسۀ چهارباغِ اصفهان ساخته و آن را وقف مدرسه کرده است؛ کاروان‌سرای نیشابور از بناهای عهد صفویه؛ کاروان‌سرای وزیر یا سرای وزیر در قزوین، در غرب بازارچۀ وزیر؛ کاروان‌سرای نیشابور که بر کتیبۀ آب‌انبار آن تاریخ ۱۰۷۰ق نقش بسته است، بانی آن را محمدولی میرزا، حاکم یزد در دورۀ فتحعلی‌شاه قاجار، دانسته‌اند؛ کاروان‌سرای پاسنگان در کنار جادۀ قم به کاشان در اوایل قرن ۱۳ق. نیز ← رباط