کتیبه بیستون
کتیبۀ بیسْتون
(یا: بهستان؛ به عربی بغستون) سنگ‌نبشتۀ بزرگی به خط میخی و به سه زبان فارسی باستان، اکدی و ایلامی، مهم‌ترین و مفصل‌ترین کتیبۀ داریوش اول هخامنشی (۵۲۲ـ۴۸۶پ‌م). سنگ‌نبشته بر صخره‌ای عمودی در کوه بیستون، ۳۹کیلومتری شرق کرمانشاه، کنار جادۀ همدان قرار دارد. روایت فارسی باستان آن که مفصل‌ترین سنگ‌نبشته به این زبان است، در پنج ستون (به ترتیب ۹۶، ۹۸، ۹۲، ۹۹ و ۳۶ سطر) در زیر صفحۀ نقش‌برجستۀ داریوش کنده شده است. در این نگاره داریوش همراه با دوتن از ملازمان در پشت سر، در حالی‌که پای راست او بر روی پیکر به خاک‌افتادۀ گئوماته (بردیای دروغین) قرار دارد، همراه با نُه نفر از شورشیان اسیرشده دیده می‌شود. در زیر نگارۀ داریوش و هر کدام از شورشیان عبارتی که نشان‌دهندۀ هویت آنان است، نگاشته شده است. داریوش در این کتیبه پس از معرفی خود، چگونگی غلبه بر بردیای دروغین (گئوماته) و شورشیان و به شاهی رسیدن خود را بیان کرده است. در متن اصلی کتیبه کشورهای فرمانبردار خود را برمی‌شمارد و نیز از خوانندگان می‌خواهد که آنچه وی کرده است، برای همه آشکار کنند و سنگ‌نبشتۀ او را محفوظ بدارند و در پایان از شش همکار خود در غلبه بر بردیای غاصب نام می‌برد و از شاهان آینده می‌خواهد که از آنان و خانواده‌شان حمایت کنند. داریوش نخستین کسی است که سخنانش را به فارسی باستان به ثبت رسانیده و سنگ‌نبشتۀ او در بیستون به خوبی طرح‌ریزی شده و شامل مقدمه، بخش اصلی، و مؤخره است. این کتیبه که از نظر زبان‌شناختی، تاریخی، اجتماعی و گاه دینی حائز اهمیت است، به رغم محدودیت‌های زبانی و محتوایی سنگ‌نبشته‌ای دولتی، از نظر ادبی موفقیتی نسبی دارد. نویسنده لحنی صادقانه به کار می‌گیرد، مبالغه نمی‌کند و با دقت بیان، سادگی واژه‌ها و کوتاهی جملات، یکنواختی زبان را که در جای‌جای سنگ‌نبشته دیده می‌شود، جبران می‌کند. از کتیبۀ داریوش در بیستون، تحریری به زبان آرامی نیز در دست است. افزون بر کتیبۀ بزرگ داریوش، ده کتیبۀ کوچک، هریک مشتمل بر چند واژه، و یک سنگ‌نبشتۀ هجده سطری، مشتمل بر معرفی داریوش، در بیستون کشف شده است. این کتیبه‌ها به فارسی امروزی ترجمه شده‌اند.