تهران، شهر
| تهران، شهر | |
|---|---|
| کشور | پرونده:Flag of Iran.svg ایران |
| استان | تهران |
| شهرستان | تهران |
| جمعیت | ۷,۷۹۷,۵۲۰ نفر (۱۳۸۵ش) |
| موقعیت | در کوه‌پایه‌های جنوبی البرز مرکزی |
| نوع اقلیم | معتدل مایل به گرم و خشک |
| ارتفاع از سطح دریا | حدود ۱,۲۰۰ متر در میدان امام خمینی (سپه) |
| برخی بناهای مهم | کاخ گلستان، شمس‌العماره، وزارت دادگستری، وزارت دارائی، وزارت دفاع، بانک ملی، بانک بازرگانی، بازار تهران، امامزاده سیدنصرالدین، امامزاده یحیی، سیداسماعیل، ایستگاه راه‌آهن، سید ملک‌خاتون، امامزاده حسن، پارک شهر، پارک ملت، پارک‌های جنگلی، کاخ سعدآباد، کاخ نیاوران و صاحبقرانیه، باشگاه افسران، ساختمان فرماندهی نیروهای انتظامی، مسجد امام خمینی (مسجد شاه)، مسجد جامع، دارالفنون، دانشگاه تهران، و قصر فیروزه |
تهران، شهر
شهری در استان تهران، مرکز اداری استان و پایتخت کشور ایران. کلان‌شهر وسیعی است در کوه‌پایه‌های جنوبی البرز مرکزی که با شبکه‌های راه و راه‌آهن با دیگر نواحی ایران مرتبط است و از طریق فرودگاه‌های بین‌المللی و ایستگاه‌های مخابراتی، رادیویی، تلویزیونی، و ماهواره با نواحی مختلف جهان در ارتباط است. اقلیم این شهر معتدل مایل به گرم و خشک است و آب مصرفی آن از طریق سدهایی که بر روی رودخانه‌های کرج، جاجرود، و لار بسته شده و همچنین چاه‌های عمیق متعددی تأمین می‌شود که در نواحی مختلف شهر حفر شده‌اند. ارتفاع آن حدود ۱,۲۰۰ متر در میدان امام خمینی (سپه) است. جمعیت آن ۷,۷۹۷,۵۲۰ نفر است (۱۳۸۵). شیب و ارتفاع این شهر از شمال به جنوب کاسته می‌شود، به‌طوری که ارتفاع نواحی شمالی ۱,۳۵۰ متر، نواحی مرکزی ۱,۲۰۰ متر و نواحی جنوبی (ایستگاه راه‌آهن) به ۱,۱۱۰ متر می‌رسد. میانگین دمای سالیانۀ تهران هفده درجۀ سانتی‌گراد و میانگین بارندگی آن حدود ۲۳۰ میلی‌متر است. شهر تهران مرکز فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، صنعتی، و نظامی کشور ایران است و کارخانه‌ها و کارگاه‌های صنعتی فراوانی در آن به فعالیت مشغول‌اند و شمار دانشگاه‌های آن به‌ویژه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی قابل توجه است. تهران دارای مکان‌های متعددی است، ازجمله: موزه‌های مختلف، سالن‌های بزرگ تئاتر، اُپرا، نمایش، و برگزاری همایش‌ها، و سخنرانی‌ها. بناهای تاریخی آن عبارت‌اند از کاخ گلستان، شمس‌العماره، وزارت دادگستری، وزارت دارائی، وزارت دفاع، بانک ملی، بانک بازرگانی، بازار تهران، امامزاده سیدنصرالدین، امامزاده یحیی، سیداسماعیل، ایستگاه راه‌آهن، سید ملک‌خاتون، امامزاده حسن، پارک شهر، پارک ملت، پارک‌های جنگلی، کاخ سعدآباد، کاخ نیاوران و صاحبقرانیه، باشگاه افسران، ساختمان فرماندهی نیروهای انتظامی، و بسیاری بناهای دیگر، ازجمله مسجد امام خمینی (مسجد شاه)، مسجد جامع، دارالفنون، دانشگاه تهران، و قصر فیروزه که از نقاط دیدنی آن است. تهران با مشکل بزرگ آلودگی هوا و ترافیک روبه‌رو است. کتاب تاریخ بغداد نوشتۀ خطیب بغدادی، قدیمی‌ترین سندی است که در آن نامی از تهران آورده شده است. او در شرح حال محمد بن حماد محدث (قرن ۳ق)، او را ابوعبدالله حافظ تهرانی رازی می‌خواند (نقل از تاریخچۀ تهران در تصویر، نوشتۀ یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار). کلیۀ اسناد و مدارک موجود گویای آن است که تهران دِهی از روستاهای ری بوده است. یاقوت حموی، نخستین جغرافیانویس، دربارۀ تهران اشارۀ نسبتاً کافی و مستند دارد. او می‌نویسد: تهران یکی از روستاهای ری است. مردم آن بسیار سرکش‌اند و همواره با حاکمان و همچنین با خودشان در ستیزند و در خانه‌های زیرزمینی زندگی می‌کنند. مورخانی چون ابن اسفندیار، عمادالدین زکریای قزوینی، و حمدالله مستوفی نیز در این باره با یاقوت حموی موافق‌اند. حملۀ خانمان‌سوز مغول و ویرانی ری (۶۱۷ق) سبب مهاجرت و فرار مردم ری به تهران شد و موجبات افزایش جمعیت و توسعۀ تهران را فراهم ساخت تا جایی که نظر شاه طهماسب اول صفوی را به خود جلب کرد. به فرمان او بارویی بر گِرد آن ساخته شد (۹۶۱ق) و تهران به شهری کوچک و محصور مبدل شد و به‌تدریج گسترش یافت. بارویی که شاه طهماسب اول پیرامون شهر بنا نهاد، حدود ۶هزار قدم بود و ۱۱۴ برج و چهار دروازه به نام‌های دروازۀ شاه عبدالعظیم، دروازۀ دولاب، دروازۀ شمیران، و دروازۀ قزوین داشت. شاه عباس اول صفوی هنگامی که برای دفع حملات عبدالمؤمن خان ازبک عازم خراسان بود، در تهران بیمار شد و ازبکان از موقعیت استفاده و مشهد را تصرف و غارت کردند(۹۹۸ق). این رویداد باعث بیزاری و نفرت شاه عباس از تهران شد. با این حال فرمان داد تا چنارستانی در تهران احداث کنند و کاخی به نام چهارباغ بسازند. پیِترو دلا واله، جهانگرد ایتالیایی، که در سال‌های (۱۰۳۰ـ ۱۰۲۶ق) در ایران بود، تهران را شهر چنار نامیده و از ضخامت تنۀ آن‌ها حکایت کرده است. شاه سلیمان صفوی ساختمانی در تهران احداث کرد و شاه سلطان حسین در آخرین سال پادشاهی خود چندی در تهران به‌سر برد و سفیر عثمانی به نام درّی افندی را در همین شهر به حضور پذیرفت. پس از برافتادن صفویه، تهران نیز پس از مقاومتی سخت و واردکردن تلفات سنگین به افغان‌ها سرانجام به تصرف آنان درآمد و افغان‌های پیروز در ارگ تهران ساکن شدند؛ اما پس از شکست از نادرشاه در مهماندوست دامغان (۱۱۴۱ق)، شهر را غارت کردند و بسیاری از اعیان و بزرگان تهران را کشتند. کریم‌‌خان زند برای اداره و ادامۀ جنگ‌های خود با محمدحسن خان قاجار، تهران را ستاد فرماندهی خود کرد و پیشنهاد پایتخت شدن تهران را نخستین‌بار او مطرح کرد. به فرمان او دیوان‌خانه و حرم‌خانه‌ای در محوطۀ ارگ تهران و ساختمان کوچکی برای اقامتش در گوشه‌ای از باغ گلستان احداث کردند که به خلوت کریم‌خانی معروف شد. علاوه برآن به دور ارگ، بارو و خندقی ایجاد کردند. سرانجام آغا محمدخان قاجار در ۱۲۱۰ق پایتخت را به تهران منتقل، و در آن‌جا تاج‌گذاری کرد. در زمان فتحعلی‌‌شاه قاجار، تهران به‌تدریج رونق و آبادانی بیشتری پیدا کرد و جمعیت آن رو به فزونی نهاد. از یادگارهای آن زمان است: مسجد شاه (امام خمینی) مسجد سید عزیزالله، مدرسۀ مروی، قصر قاجار، باغ نگارستان، و لاله‌زار. در زمان محمدشاه قاجار آبادانی و گسترش بیشتری در تهران پدید آمد و عباس‌آباد و محمدیه به محلات تهران افزوده شد و رودخانۀ کرج به شهر تهران انتقال یافت که به آب کرج و بعدها به بلوار کشاورز موسوم شد. در زمان ناصرالدین‌شاه، شهر تهران بسیار وسعت یافت و ساختمان‌های زیادی در بیرون از حصار شهر احداث شد و در ایام صدارت امیرکبیر، مدرسۀ دارالفنون و بازار کفاش‌ها و سرای امیر ساخته شد. در ۱۲۷۵ق برای نخستین‌بار از شهر تهران نقشه‌برداری شد و در ۱۲۸۳ق نقشۀ کامل‌تری از تهران تهیه گردید و دوازده دروازه برای شهر در نظر گرفته شد که به دروازه‌های شمیران، دولت، خانی‌آباد، یوسف‌آباد، دوشان‌تپه، دولاب، خراسان، باغ‌شاه، قزوین، گمرک، حضرت عبدالعظیم، و غار موسوم شدند. مهندس نجم‌الملک در مقیاس ۱:۲۰۰۰ در ۱۳۰۵ق نقشۀ دیگری از شهر تهیه کرد و در اولین سرشماری، جمعیت شهر ۲۵۰هزار نفر تعیین شد. اما تغییرات اساسی تهران از ۱۳۰۰ش آغاز گردید. در زمان رضاشاه پهلوی (۱۳۰۰ـ۱۳۲۰ش) خندق‌ها و دروازه‌های اطراف شهر برچیده شد و شهر از چهار جهت رو به وسعت نهاد و شکل هندسی نسبتاً منظمی به خود گرفت و ساختمان‌های معظمی چون بانک ملی، وزارت امور خارجه، شهربانی کل کشور، ایستگاه راه‌آهن، دانشگاه تهران، ایستگاه فرستندۀ رادیو تهران، باشگاه افسران، وزارت جنگ و چند بیمارستان و دبیرستان و دبستان، ورزشگاه امجدیه و غیره احداث شد. طی سال‌های ۱۳۳۲ـ۱۳۵۷ شهر تهران با سرعت زیادی توسعه یافت؛ به‌طوری که جمعیت آن در ۱۳۵۵ به ۴,۵۳۰,۰۰۰ نفر رسید. با وقوع انقلاب اسلامی توسعۀ شهر سرعت بیشتری گرفت و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و مهاجرت هموطنان جنگ‌زده، آن را تسریع نمود و مشکلاتی چون آلودگی و ترافیک را به همراه آورد.