ترکستان، ناحیه
تُرْکِسْتان، ناحیه
ناحیه‌ای تاریخی در آسیای میانه، مرکب از دو قسمت: ترکستان شرقی (ترکستان چین) و ترکستان غربی (ترکستان روس). ترکستان شرقی جزئی از استان سین‌کیانگ اویغور چین است، و ترکستان غربی مرکب است از جمهوری‌های ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان، و جنوب جمهوری قزاقستان. قسمت اعظم ترکستان غربی را دو صحرای بزرگ قراقوم (سیاه‌ریگ) و قزل‌قوم[۱] (سرخ‌ریگ) فراگرفته است و کوهستان‌های بزرگ پامیر[۲] و تین شان[۳] در بخش شرقی آن، رشته کوه بلخان در غرب آن، و فلات اوست‌اورت[۴] در فاصلۀ میان دریاچه‌های آرال و خزر واقع شده است. بارآورترین ناحیۀ ترکستان غربی درۀ فرغانه[۵] است. رودخانه‌های بزرگ سیردریا[۶] و آمودریا[۷] و همچنین رودخانه‌های زرافشان[۸] و مرغاب[۹] و چند رودخانۀ کوچک دیگر در این سرزمین جاری است. دریاچه‌های ایسیک‌کول[۱۰]، بالخاش[۱۱]، و آرال[۱۲] در این ناحیه جریان دارند. مردم این ناحیۀ بزرگ، به‌جز تاجیک‌ها، به زبان‌های ترکی تکلم می‌کنند و اکثر آنان مسلمان‌اند. ترکستان در دوران هخامنشیان بخشی از قلمرو ایران بود. با سقوط آن دولت به تصرف اسکندر مقدونی درآمد و پس از مرگ او در قلمرو سلوکوس قرار گرفت. در قرون آخر پیش از میلاد میان دولت‌های یونانی باکتریا و پارتیان تقسیم شده بود. از قرن ۱ق/۷م بخش اعظم آن در اختیار مسلمانان قرار گرفت و از قرن ۴ق/۹م به دست دولت‌های ترک و خوارزمی افتاد. در قرن ۷ق/۱۳م مغولان آن را اشغال کردند و تا قرون ۱۲ـ۱۳ق/۱۸ـ۱۹ در اختیار دولت‌های ترک آسیای میانه بود؛ از نیمۀ دوم قرن ۱۳ق/۱۹، تمام ترکستان غربی یا به قلمرو دولت روسیه پیوست و یا تحت قیومت و نظارت آن دولت درآمد. پس از انقلاب ۱۹۱۷، امیرنشین بخارا برافتاد و قلمرو آن به شوروی پیوست. بخش کوچکی از ترکستان غربی که در شمال شرق کشور افغانستان واقع بود، در ۱۲۷۵ـ۱۲۷۶ق/۱۸۵۹ به موجب معاهدۀ دولت‌های روسیه و انگلستان به دولت افغانستان واگذار شد. این ناحیه تقریباً مطابق با مزارشریف و قسمت‌هایی از قطغن و بدخشان است. روسیه از قرن ۱۹، ترکستان را به‌صورت مستعمره‌ای مستقل به مقیاس کوچک‌تر اداره کرد. پس از انقلاب روسیه، ترکستانی‌ها خواهان خودمختاری شدند و در ۱۹۱۸ جمهوری اسلامی مستقل ترکستان را تشکیل دادند، که در ۱۹۱۸ـ۱۹۲۴ با توسل به زور سرنگون شد. سپس استالین منطقۀ مزبور را به جمهوری‌های مختلف تقسیم کرد تا از شروع دوبارۀ احساسات جدایی‌طلبانه جلوگیری کند.