ترکمنستان
تُرکَمَنستان
موقعیت. جمهوری ترکمنستان در جنوب غربی آسیای مرکزی و در جنوب شرقی دریای خزر جا دارد. کشورهای قزاقستان از شمال، ازبکستان از شمال و شرق، افغانستان و ایران از جنوب، و دریای خزر از غرب آن را محدود کرده‌اند. مساحت این کشور ۴۸۸,۱۰۰ کیلومتر مربع است و پایتخت آن شهر عشق‌آباد است.
سیمای طبیعی. کشور ترکمنستان سرزمینی عمدتاً دشت و هموار است و غیر از نواحی جنوب شرقی و باریکه‌ای از مرز ایران، دیگر نواحی را دشت‌های پهناور فراگرفته است. ۸۰ درصد از مساحت ترکمنستان را دشت پهناور قراقوم (صحرای توران) دربرگرفته است. کوه‌های کم‌ارتفاع نبیت داغ با ارتفاع ۱,۸۸۰ متر واقع در ۱۰۰کیلومتری ساحل شبه‌جزیرۀ چلکن[۱] و کوه‌های کوپت داغ در مرز ایران، و نیز ارتفاعات نه چندان مهم قره‌بیل در شرق مهم‌ترین بلندی‌های آن را تشکیل می‌دهند. کوه فیروزه با بلندی ۲,۹۴۲متر، در مرز ایران و در ۳۰کیلومتری جنوب غربی عشق‌آباد، مرتفع‌ترین نقطه آن است. علاوه بر کرانه‌های پست دریای خزر که ارتفاع آن به حدود ۲۸- متر میرسد، گودال آقچه‌قیه، در دشت توران، پست‌ترین نقطۀ ترکمنستان است و ۸۱ متر پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد قرار دارد. رودخانۀ آمودریا (جیحون) که در نواحی شرقی این کشور جریان دارد، بخشی از مرز ازبکستان را تشکیل می‌دهد و کانال قراقوم، طولانی‌ترین کانال آب‌رسانی جهان، با درازای ۱,۱۲۰ کیلومتر از این رودخانه منشعب شده و دشت قراقوم را آبیاری می‌کند. افزون بر رودخانۀ مزبور، رودخانۀ مُرغاب، در جنوب شرقی، و نیز رودخانه‌های مرزی تجن و اترک مهم‌ترین رودهای این کشور به‌شمار می‌آیند. کرانه‌های دریای خزر که از نظر ارتفاع از پست‌ترین نواحی ترکمنستان است، از عوارض چندی، مانند خلیج‌های قره‌بغاز و ترکمن‌باشی و نیز شبه‌جزیرۀ چِلِکِن تشکیل شده است و جزیرۀ باریک و دراز اوگورچینسکی با ابعاد ۲×۴۹ کیلومتر، که در دوراب‌های آن قرار دارد، بخشی از این سرزمین محسوب می‌شود. کشور ترکمنستان به پنج استان تقسیم می‌شود و در حدود ۹۰ درصد از شهرها و آبادی‌های آن در کنار رودخانه‌های آمودریا، مرغاب، و کانال سراسری قراقوم واقع‌اند و مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از عشق‌آباد، چارجو، مرو، داش‌حوض، بایرام‌علی، تِجِن، نِبیت داغ، و ترکمن‌باشی. اقلیم ترکمنستان قاره‌ایِ خشک و بارندگی آن، جز در کوهستان‌های مرزی ایران، بسیار ناچیز است؛ این کشور تابستان‌های بسیار گرم و زمستان‌های سرد و نسبتاً کم‌باران دارد. میانگین دمای شهر عشق‌آباد در دی‌ماه ۱- درجۀ سانتی‌گراد و در تیرماه ۲۵ درجۀ سانتی‌گراد است، و میانگین بارندگی سالانۀ آن به ۳۷۵ میلی‌متر میرسد. پوشش گیاهی این کشور عمدتاً به درختان سپیدار و صنوبر و بیدِ کنار رودخانه‌ها منحصر است و علاوه بر آن، جنگل‌های تنک و پراکنده‌ای نیز در کوه‌های مرزی کوپت داغ وجود دارد.
اقتصاد. اقتصاد ترکمنستان مانند دیگر کشورهای آسیای میانه به کشت پنبه و گندم متکّی است و این محصولات دوسوم از فرآورده‌های کشاورزی آن را شامل می‌شوند و علاوه بر آن جو، ذرّت، برنج و میوه نیز از دیگر فرآورده‌های آن به‌حساب می‌آیند؛ پرورش گوسفند و بز و ماکیان و گوشت و لبنیات نیز ازجمله محصولات دامی این کشور است. صنعت شیلات ترکمنستان تقریباً به صید ماهی در دریای خزر منحصر است و مقدار آن در حدود ۸,۷۹۰ تن در سال است. تولید نفت و گاز تصفیه‌شده، مواد شیمیایی، ماشین‌آلات، کود شیمیایی، منسوجات و پوشاک، سیمان، الیاف مصنوعی و کفش نیز فعالیت‌های صنعتی آن را تشکیل می‌دهند. در حدود ۵۵ درصد از نیروی کار ترکمنستان را مردان تشکیل می‌دهند. ۴۴ درصد از آنان در بخش کشاورزی، ۲۱ درصد در صنعت و ۳۵ درصد در معادن و خدمات مشغول‌اند. این کشور از نظر ذخایر نفت و گاز طبیعی پنجمین کشور جهان است و حجم ذخایر گاز آن به ۲,۳۰۰ میلیارد متر مکعب میرسد و منابع نفت آن تا ۷۰۰میلیون تن برآورد شده است. زغال‌سنگ، گوگرد، منیزیوم، پتاسیم، سرب، باریت، و نمک از دیگر منابع زیرزمینی این کشورند.
حکومت و سیاست. نوع حکومت ترکمنستان جمهوری با یک نهاد قانون‌گذاری است. دورۀ ریاست‌جمهوری در این کشور پنج سال است و انتخاب نخست‌وزیر یا رئیس شورای وزیران برعهدۀ اوست. مجلس شورای عالی ترکمنستان دارای ۵۰ عضو است و برای مدت پنج سال انتخاب می‌شوند. این کشور علاوه بر مجلس مزبور، نهاد موقّت دیگری با نام مجلس خلق با ۵۰ نماینده دارد که هر پنج سال یک‌بار برای انتخاب رئیس‌جمهور تشکیل می‌شود. مجلس مزبور نقش قانون‌گذاری ندارد، ولی در همۀ امور سیاسی و اقتصادی کشور اظهار نظر می‌کند و تغییر در قانون اساسی نیز از وظایف آن است.
مردم و تاریخ. جمعیت ترکمنستان در حدود ۵,۰۴۲,۰۰۰ نفر است (۲۰۱۰) و تراکم نسبی آن به ۱۰.۳ نفر در کیلومتر مربع میرسد. رشد سالانۀ جمعیت کشور مزبور ۱.۴ درصد است و ۷۳ درصد از مردم آن را ترکمن‌ها تشکیل داده‌اند. ۸۷ درصد از مردم ترکمنستان مسلمان سُنّی‌اند و ۵۴ درصدشان در روستا‌ها به‌سر می‌برند و زبان رسمی آنان ترکمنی است. میانگین امید به زندگی در ترکمنستان ۶۶ سال است و ۹۸ درصد از جمعیت آن باسوادند. ساکنان نواحی جنوبی ترکمنستان از اقوام کهن آسیای مرکزی‌اند. این سرزمین در روزگار هخامنشیان، اشکانیان، و ساسانیان بخشی از خراسان بزرگ و جزئی از امپراتوری ایران بود و پس از فروپاشی ساسانیان به تصرف اعراب مسلمان درآمد. مردم این منطقه در قیام ابومسلم خراسانی شرکت کردند و نیروهای خلیفۀ اموی را در مرو درهم شکستند. ترکمنستان در حملۀ مغول به تصرف ایلخانان مغول درآمد و سپس به قلمرو تیموریان پیوست؛ چندی نیز ضمیمۀ خانات خیوه و بخارا بود. در ۱۸۸۱ به تصرف روسیۀ تزاری درآمد و پس از انقلاب اکتبر جمهوری خودمختار ترکمنستان را تشکیل داد. در ۱۹۲۴ نام آن به جمهوری شوروی سوسیالیستی ترکمنستان تغییر یافت و به یکی از جمهوری‌های تشکیل‌دهندۀ اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی مبدل شد. با مطرح‌شدن سیاست گلاسنوست و پرسترویکای گورباچف و درپی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در ۲۷ اکتبر ۱۹۹۱ به استقلال رسید و صفرمراد نیازوف در ۲۱ ژوئن ۱۹۹۲ ریاست‌جمهوری ترکمنستان را برعهده گرفت.
- ↑ Cheleken