وزارت امور خارجه
| وزارت امور خارجه | |
|---|---|
| نام فارسی | وزارت اُمور خارجه |
| نوع کاربری | وزارتخانه |
| سال تاسیس | ۱۲۰۰ش |
| موسس | فتحعلی‌شاه قاجار |
| دفتر مرکزی(مقر) | تهران |
| علت تاسیس / تشکیل | اجرای سیاست خارجی، حفظ و صیانت مصالح کشور و منافع اتباع ایران در خارج از کشور |
وزارت اُمور خارجه
وزارتخانه‌ای با هدف اجرای سیاست خارجی، حفظ و صیانت مصالح کشور و منافع اتباع ایران در خارج از کشور. وزارت امور خارجه قدیمی‌ترین وزارتخانه‌ای است که در ایران تأسیس شده است و تاریخ تشکیل آن تقریباً به دو قرن پیش می‌رسد. از دوره‌های صفویه، افشاریه، زندیه و ابتدای قاجاریه، یکی از خواص دستگاه سلطنت مأمور پذیرایی از مأموران موقتی یا دائمی دول اروپایی بوده است. پس از تشکیل دولت واحد ایران به‌دست آقامحمدخان قاجار و لزوم برقراری روابط سیاسی با دیگر دولت‌ها، فکر تأسیس وزارتخانه یا سازمانی پدید آمد. کثرت امور مربوط به سیاست خارجی و نمایندگان سیاسی متعددی که از جانب دول خارجی به ایران اعزام می‌شدند، سبب شد که فتحعلی‌شاه در ۱۱۸۸ش (۱۸۰۹) میرزا رضاقلی‌خان منشی‌الممالک نوایی را که کفیل وزارت داخله بود، مأمور مراجعه‌های نمایندگان خارجی کند. به این ترتیب، وزارت امور خارجه در ابتدا به‌صورت دفتری در وزارت داخله تأسیس شد. سپس به‌سبب مسائل مهمی که هر روز در مناسبات ایران با دول بیگانه پیش می‌آمد، فتحعلی‌شاه طی فرمانی در ۱۲۰۰ش دستورِ تأسیس وزارت امورخارجه را صادر، و میرزا عبدالوهاب‌خان نشاط اصفهانی را به سِمت اولین وزیر امور خارجه تعیین کرد. سازمان امور خارجۀ ایران در آن روزگار نام خاصی نداشت، گاهی «دفتر غربا»، زمانی «دفتر امور خارجه»، و چندی نیز «امور دول خارجی» نامیده می‌شد. ناصرالدین‌شاه قاجار مسئولیت ادارۀ امور کشور را به دَه وزیر سپرد، و «وزارت امور خارجه» یکی از وزارتخانه‌های دهگانۀ او بود. وزارت امور خارجه تا سال‌های متمادی فقط مرکب از وزیر، نایبِ وزیر و چند منشی بود. در ۱۲۳۰ش، دولت ایران وزارت امور خارجه را دستگاهی مستقل اعلام کرد. از آن پس مسئولیت امور مربوط به روابط خارجی به عهده وزیر امور خارجه قرار گرفت. سعیدخان مؤتمن‌الملک که حدود ۲۵ سال در وزارت امور خارجه سابقه داشت، نظام‌نامه‌ای در ۲۵ فصل دربارۀ وزارت امور خارجه تنظیم کرد و در ۱۲۶۱ش آن را به تأیید ناصرالدین‌شاه رساند. پس از تصویب نظام‌نامه، سازمان وزارت امور خارجه مرکب از وزیر امور خارجه، رئیس کل وزارت امور خارجه، و ادارات وزارت امور خارجه شامل ادارۀ تحریرنامه‌ها و فرامین، ادارۀ امور سفارت روس، امور سفارت کشورهای آلمان، اتریش و اتازونی، عثمانی و انگلیس، تشکیل شد. نیز تعداد ۲۸ کارمند برای مکالمات تجاری، دفاتر ترجمه و رمز، تشریفات، بایگانی و گذرنامه در نظر گرفته شده بود. به‌جز ادارات مرکزی، اشخاصی در شهرهای ایران که اتباع خارجی در آن‌ها ساکن بودند، به نام کارگزار نمایندۀ وزارت امور خارجه بودند، و در محاکمات کنسولی مشارکت می‌کردند. در دورۀ صدارت امیرکبیر، وزارت امور خارجه تشکیلات نسبتاً منظمی یافت و صدور تذکره (گذرنامه) و ثبت و ضبط مکاتبه‌های سیاسی نظم جدیدی به‌خود گرفت. تا برقراری مشروطیت در ۱۲۸۵ش، در مجموع یازده تن تصدی وزارت امور خارجه را برعهده داشتند. در این دوره وزارت امور خارجه به‌صورت شعبه‌ای از دفتر صدارت عظمی بود، ولی وزیران آن تابع و مجری دستورات پادشاهِ وقت بودند. در دومین نظام‌نامه که به امضای مظفرالدین‌شاه قاجار رسید، مقررات و سازمان جدیدی برای وزارت امور خارجه پیش‌بینی شد. مثلاً برای ورود به این وزارتخانه شرایط خاصی در نظر گرفته شد، از آن جمله تأسیس مدرسۀ علوم سیاسی بود که زیر نظر وزارت امور خارجه اداره می‌شد و تعلیم و تربیت کارمندان این وزارتخانه را به‌عهده داشت. این مدرسه تا ۱۳۰۶ش برپا بود. هم‌اکنون دانشکدۀ روابط بین‌الملل وابسته به وزارت امور خارجه است. وظایف اساسی وزارت امور خارجه عبارت‌اند از توجه و مراقبت دائم دربارۀ رویدادهای بین‌المللی، اوضاع داخلی کشورها و تهیۀ گزارش با پیش‌بینی و اظهارنظر برای استحضار دولت جمهوری اسلامی ایران؛ بررسی، برقراری، تنظیم و حفظ و توسعۀ روابط سیاسی با دیگر دولت‌ها و سازمان‌های سیاسی و بین‌المللی، و نظارت به روابط خارجی؛ انجام مذاکره‌ها، مکاتبه‌ها و عقد قراردادها و مقاوله‌نامه‌ها با دولت‌های خارجی و سازمان‌های بین‌المللی؛ ایجاد و ادارۀ نمایندگی‌های سیاسی و کنسولی در کشورهای خارجی و سازمان‌های سیاسی و بین‌المللی براساس قوانین و مقررات مربوطه؛ برقراری و تأمین ارتباط ارگان‌های مختلف جمهوری اسلامی با دولت‌ها و سازمان‌های خارجی در مسائل گوناگون.