مملوکان مصر
مَمْلوکان مصر
عنوان دو سلسله از فرمانروایان اسلامی، در مصر و سوریه (۶۴۸ـ۹۲۲ق). ممالیک در اصل غلامان غیر مسلمانی بودند که فرمانروایان اسلامی از آنان جنگاوران سواره‌ای وفادار به خویش را به‌وجود آوردند و ضمن تعلیم و تربیت نظامی، ایشان را مسلمان گردانیدند. نخستین‌بار خلفای عباسی در بغداد از مملوکان استفاده کردند. سه قرن بعد سلاطین ایوبی ایشان را به‌خدمت گرفتند؛ سپس مملوکان چنان قدرتی یافتند که موجودیت حاکمان را به‌خطر افکندند ایبک اولین حاکم مملوک، مادر آخرین سلطان ایوبی را به نکاح خود درآورد و سلسلۀ ممالیک بحری را بنیاد گذاشت (۶۴۸ق). بحریه از غلامان سلطان نجم‌الدین ایوبی بودند و از آنرو بحری خوانده شدند که مقرشان در جزیرۀ روضه در رود نیل بود. ممالیک بحریه عمدتاً ترک و مغول بودند و تا ۷۸۴ق بر مصر و سوریه فرمان راندند. در ۷۸۴ق مملوکان بُرجی یا برجیه به قدرت رسیدند و تا ۹۲۲ق بر مصر حکم‌روا بودند. اکثر غلامان برجی از قوم چرکس بودند، که قاهره را مرکز حکومت خود قرار دادند. یکی از نیرومندترین ممالیک، بیبرس بود که مغول‌ها را در عین‌جالوت شکست داد و نخستین‌بار پیشروی آنان را متوقف کرد. برجیه تاریخی خونین و پرحادثه داشتند؛ با تیمور جنگیدند و قبرس را از مسیحیان گرفتند (۱۴۲۴ـ۱۴۲۶م) در اواخر قرن ۱۵م ترکان عثمانی بر قاهره دست یافتند و سلطان سلیم عثمانی به سلطنت ممالیک پایان داد. امّا اراضی پهناور، حکومت ولایات و لشکرهای خصوصی همچنان در دستشان باقی ماند. در قرن ۱۸م با افول قدرت عثمانی، مملوکان برخودمختاری خویش افزودند، لیکن، شکست خوردند (۱۷۷۲م)، ولی دولت عثمانی مجبور شد حاکمان مصر را از میان ایشان تعیین کند. ممالیک در حملۀ ناپلئون به مصر مغلوب او شدند (۱۷۹۸م) و سرانجام در ۱۸۱۱ محمدعلی پاشا به عمر سلسلۀ ممالیک پایان داد.