مشتری
مُشتری (Jupiter)
(یا: هرمزد، برجیس) پنجمین سیاره[۱] از خورشید[۲]، و بزرگ‌ترین سیارۀ منظومۀ خورشیدی[۳]، با جرمی برابر ۷۰ درصد مجموع جرم سایر سیاره‌ها، و ۳۱۸ برابر جرم زمین. ویژگی اصلی مشتری لکۀ سرخ بزرگ[۴] یا ابری از گاز به پهنای ۱۴هزار کیلومتر و درازای ۳۰هزار کیلومتر است که در جهت پادساعت‌گرد[۵] می‌چرخد. میانگین فاصلۀ این سیاره از خورشید ۷۷۸میلیون کیلومتر، قطر استوایی آن ۱۴۲,۸۰۰ کیلومتر، تناوب چرخش آن ۹۰ ساعت و ۵۱ دقیقه، و هرسال (مدار کامل) آن ۱۱.۸۶ سال است. جوّ مشتری شامل ابرهای سفیدِ بلورهای آمونیاک است که به‌سبب چرخش پرسرعت سیاره، که از همۀ سیاره‌ها سریع‌تر است، نوارهایی روی آن ایجاد شده است. ابرهای پررنگ‌ترِ نارنجی و قهو‌ه‌ای ممکن است شامل گوگرد و ترکیبات آلی ساده باشد. محدودۀ دما از منهای ۱۴۵ درجۀ سلسیوس در جوّ بالایی، تا بیش از ۲۴هزار سلسیوس در نزدیکی هستۀ آن متغیر است. این امر نتیجۀ حرارتی است که از هنگام تشکیل مشتری رها شده، و الگوهای آب و هوایی آشفتۀ این سیاره را پدید آورده است. لکۀ سرخ بزرگ نخستین‌بار در ۱۶۶۴ مشاهده شد. نوک آن بلندتر از ابرهای اطراف است. تصور می‌شود رنگ آن ناشی از فسفر سرخ باشد. نوار استوایی جنوبی، که لکۀ سرخ بزرگ در آن قرار دارد، موجب اُفت و خیزی تبیین نشده است. در ۱۹۸۹، این نوار ناگهان به طرزی چشمگیر کم‌رنگ شد. میدان مغناطیسی شدید مشتری «پوستۀ» مغناطیسی بزرگ احاطه‌کننده یا مغناطیس‌سپهر[۶] را به‌وجود می‌آورد که فوران امواج رادیویی آن شناسایی شده‌اند. حلقه‌های کم‌فروغ مشتری ناشی از غبارهای ناشی از قمرها، به‌خصوص چهار قمر داخلی آن، است. سطح مشتری، بیشتر متشکل از هیدروژن و هلیوم، و براثر فشار درونی به مایع تبدیل شده است. مشتری احتمالاً هسته‌ای سنگی دارد که بزرگ‌تر از زمین است. در ۱۹۹۵، کاوشگر گالیله[۷] نشان داد که جوّ مشتری دارای ۰.۲ درصد آب است و این مقدار کمتر از میزانی است که پیش از آن برآورد شده بود. مشتری ۳۹ قمر شناسایی شده دارد. چهار قمر بزرگ‌تر آن ایو[۸]، اروپا که به اندازۀ ماه است، گانیمید[۹]، و کالیستو[۱۰]، قمرهای گالیله‌ای[۱۱]اند که گالیلئو گالیله[۱۲] در ۱۶۱۰ آن‌ها را کشف کرد. گانیمید، که از عُطارِد[۱۳] بزرگ‌تر است، بزرگ‌ترین قمر منظومۀ خورشیدی است. در ۱۹۷۹، کاوشگرهای ویاجر[۱۴] سه قمر کوچک کشف کردند که مثل حلقه‌های غبار گرداگرد استوای مشتری، و در ارتفاع ۵۵هزار کیلومتری ابرهای فوقانی، و کم‌فروغ بودند. آمالتیا[۱۵]، یکی از قمرهای کوچک داخلی مشتری با قطر ۲۵۰ کیلومتر، در تصاویر ارسالی گالیله در آوریل ۲۰۰۰، دارای دو ناحیۀ درخشان باریک است که تاکنون ماهیت آن‌ها شناسایی نشده است. مدارپیمایی یک قمر جدید به دور مشتری را نخستین‌بار پژوهشگران امریکایی رصدخانۀ ملی کیت پیک[۱۶] آریزونا، در اکتبر ۱۹۹۹، کشف کردند. در ابتدا تصور می‌شد که این قمر سیارک[۱۷] باشد و J ۱۹۹۹/S نامیده شد، اما در ژوئیۀ ۲۰۰۰ قمر بودن آن تأیید شد. این قمر فقط ۵ کیلومتر قطر دارد و هر دو سال یک‌بار در فاصلۀ ۲۴میلیون کیلومتری به دور مشتری مدارپیمایی می‌کند. در نوامبر و دسامبر ۲۰۰۰، مدارپیمایی دَه قمر مشتری را کشف کرد که تا آن زمان رصد نشده بودند. همۀ این قمرها را، که تصور می‌شود کمتر از ۵ کیلومتر قطر داشته باشند، اخترشناسان رصدخانۀ مائونا کیا[۱۸]یِ هاوایی مشاهده کرده‌اند. در ژوئیۀ ۱۹۹۴، دنباله‌دار[۱۹] شومیکر ـ لِوی [۲۰]۹ در مشتری سقوط کرد. منطقۀ این برخورد تا چندین ماه از زمین دیده می‌شد.