بلخ

بلخ
بلخ
نام فارسی	بلخ
نام های دیگر	وزیرآباد
کشور	افغانستان
ایالت	بلخ
موقعیت	۲۰ کیلومتری شمال غرب مزارشریف
جمعیت	۱۰هزار نفر

بَلْخ

شهری کوچک در شمال افغانستان. از شهرهای ولایت بلخ است و کنار رودخانه خشک‌شدۀ بلخ، در ۲۰‌کیلومتری شمال غرب مزارشریف، قرار دارد. جمعیت آن را در سال‌های اخیر نزدیک به ۱۰هزار نفر تخمین زده‌اند. این شهر را امروزه وزیرآباد می‌نامند. خرابه‌های بلخ قدیم در اطراف همین شهر قرار دارد. بلخ از کهن‌ترین شهرهای عالم است. در افسانه‌های ایرانی بنای این شهر به کیومرث پیشدادی و همچنین لهراسب کیانی و در بعضی روایات به اسکندر مقدونی نسبت داده می‌شود. این نام در زبان پهلوی به‌صورت بهل (درخشنده) نوشته می‌شود. بلخ در عصر باستان کرسی ناحیۀ باکتریا بود. پس از سقوط هخامنشیان به تصرف قوای اسکندر درآمد. بعدها از مراکز عمدۀ مذاهب بودایی و زردشتی شد. معبد بودایی نوبهار بلخ تا قرن دوم هجری برپا بود. متولیان این معبد را برمک (پراموک‌ها) به‌معنای رئیس می‌نامیدند. خاندان معروف برامکه، فرزندان آخرین برمک نوبهار بودند. احنف بن قیس در میانۀ خلافت عثمان، تخارستان و شهر بلخ را تصرف کرد. ظاهراً برمک نوبهار پس از این به دیدار خلیفه رفت و مسلمان شد و نام عبدالله گرفت اما بار دیگر به مذهب قدیم خود بازگشت. نیزک طرخان در‌خلال شورش خود علیه اعراب و تصرف شهر بلخ، یکی از آخرین برمک‌های بودایی را با دَه نفر از پسرانش اعدام کرد. تسلط مسلمانان بر شهر بلخ در سال‌های امارت قتیبه بن باهلی صورت قطعی به خود گرفت. حاکم خراسان در ۱۱۸ق/۷۳۶م برای مقابله با مخالفان، مقر حکومت را از مرو به بلخ انتقال داد. این شهر در قرون اول اسلامی، کانون فرقه مرجئه و یکی از مراکز پیروان ابوحنیفه و مذهب حنفی بود و به این جهت بعضی از علما و مشایخ کوفه، آن را مرجیاباد و دارالفقاهه می‌خواندند. این شهر همچنین به ام‌البلاد و قبة‌الاسلام موصوف بود. بلخ پس از اسارت عمرواللیث صفاری در قلمرو سامانیان قرار گرفت و بعد از آنان به غزنویان رسید. جنگ سلطان محمود غزنوی با ایلک‌خان ترک در ۳۹۷ق/۱۰۰۷م و پیروزی او بر ترکان در اطراف بلخ صورت گرفت. در ۴۵۱ق/۱۰۵۹م به تصرف سلجوقیان درآمد. در ۵۵۰ق/۱۱۵۵م توسط غازان ویران گردید و در ۶۱۷ق/۱۲۲۰م تسلیم مغول‌ها شد و علی‌رغم آن، به‌ دستور چنگیزخان، تمام مردم بلخ را کشتند و شهر را غارت کردند. بلخ در دوران تیموریان تا حدودی احیا گردید اما تبدیل روستای خواجه خیران به شهر مزارشریف و توسعۀ آن، اهمیت و اعتبار بلخ را کاهش داد و به‌تدریج آن را به‌صورت یکی از توابع مزارشریف درآورد. شهر بلخ روزگاری از مراکز بزرگ بازرگانی در آسیای میانه به‌شمار می‌آمد و کالاهای آن نظیر گلاب و صابون و کنجد و بادام و برنج و ترنج و نیلوفر و نیشکر و گل خشک‌شده و گردو به نقاط مختلف صادر می‌گردید.