مادونا
مادونا (Madonna)
تجسم حضرت مریم در هنر مسیحی. معمولاً به تصاویری اطلاق می‌شود که بیشتر جنبۀ عبادی دارند تا روایتی و غالباً در متنی غیرتاریخی و با تکیه بر وجه اعتقادی و احساسی نشان داده شده‌اند. مضمون مادونا (بانوی من) و کودک در قرون اولیۀ هنر مسیحی ندرتاً به‌کار می‌رفت. اما پس از ۴۳۱م با تثبیت عنوان تئوتوکوس[۱] (مادر خدا) برای مریم و تصدیق قطعی الوهیت مسیح، تصویر مادونا و کودک بر تخت سلطنت، جایگاه مهمی در تزیینات کلیساها پیدا کرد. هنر بیزانسی[۲] انواع بسیاری از مادونا پدید آورد. گونه‌های اصلی آن عبارت‌اند از نیکوپویا[۳] (پیروزی‌بخش)، که تصویری شکوهمند از مریم و کودک بر تخت سلطنت است؛ هودِگتریا[۴] (راهنما)، که مریم را ایستاده با کودک در آغوشش نشان می‌دهد؛ و بلاخِرنیوتیسا[۵] (منسوب به کلیسای بلاخرنس[۶])، که بر شفاعتگری مریم تأکید دارد و او را تنها، و در حال دعا نشان می‌دهد. در نوع دیگری با عنوان دِئِسیس[۷]، مریم و قدّیس یحیای تعمیددهنده[۸] هر دو در مقام شفیع، در دو سوی مسیح ایستاده‌اند. افزون بر این نمونه‌های کمابیش رسمی، مریم گاه در انواع غیررسمی‌تر نیز حضور دارد که عبارت‌اند از گالاکتوتروفوسا[۹] (شیرده)، که در آن او مشغول شیردادن به کودک است؛ و گلوکوفیلوسا[۱۰] (شیرین‌بوسه)، که کودک را در حال بوسیدن گونۀ مادر و مریم را غمگین از مصایب آیندۀ فرزندش نشان می‌دهد. در غرب، به‌ویژه با نشر تصاویر مذهبی در پایان قرون وسطا، مادونا صاحب گونه‌های تازه‌تری شد که اغلب برگرفته از نمونه‌های بیزانسی بودند و در مجموع، بیشتر درصدد القای پرهیزکاری از طریق نمایش زیبایی و لطافت بودند تا القای مفهوم کلامی موضوع. یکی از نخستین انواع غربی، مادونای گوتیک[۱۱] است؛ تصویری شاعرانه از مریم متبسم و کودک بازیگوش، که در قالب مجسمه در قرن ۱۳م به‌اوج رسید. در قرن ۱۴م که نقاشی محرابی رواج پیدا کرد، مادونای نشسته برتخت نیز مدتی به موضوعی دلخواه تبدیل شد. این نوع که در ایتالیا مائستا[۱۲] (علیاحضرت) نام گرفت، نمایشی کاملاً رسمی است از مریم و کودک نشسته بر تخت سلطنت در حلقۀ فرشتگان و گاه قدسیان. گونه‌های آزادتری از مادونا در قرن ۱۴م ظهور کردند. محبوب‌ترین آن‌ها در غرب در دورۀ رنسانس[۱۳] و تا دورۀ باروک[۱۴]، معمولاً مریم را با چهره‌ای اندوهگین در حالی‌که از کودک بازیگوش روی گردانده است به‌تصویر می‌کشند. از دیگر انواع رسمی‌تر مادونا عبارت‌اند از ساکرا کُنورساتسیونه[۱۵] (مجلس مقدس)، که در آن جمعی از اولیای خدا در گرد مریم و کودک جمع شده‌اند؛ و دیگر، مادونای باغ گل‌سرخ که نمادی است از باکرگی مریم؛ و هفت مصیبت مریم؛ که با هفت شمشیری که قلب او را می‌شکافند نشان داده شده است. سه مادونای مهمی که مریم را تنها نشان می‌دهند معنای کلامی دارند؛ ازجمله مادونای رحمت[۱۶] که مریم ردایش را دلسوزانه بر سر گروهی از مؤمنان گشوده است، ایماکولاتا[۱۷] که بر آبستنی مقدس یا معصومیت مریم تأکید داشت و او را به‌صورت دختر جوانی می‌نمایاند که همراه با هلال ماه و تاجی از ستارگان از آسمان فرود می‌آید. مادونای تسبیح به دست، که مریم را در حال دادن تسبیح به دومینیک قدیس[۱۸] نشان می‌دهد. همچون دیگر مضامین هنر دینی، مضمون مادونا نیز در هنر رسمی قرن ۱۷ افول کرد. ولی در هنر عامیانه، تصویر مریم و کودک اهمیت خود را تا عصر حاضر حفظ کرد.