کاریکاتور
کاریکاتور (caricature)
در هنر یا ادبیات بازنمایی اغراق‌آمیز شخص یا تیپ برای مضحک یا نمایان‌تر جلوه‌دادن آن‌ها. در این هنر چهر‌ه‌ها را غالباً خنده‌دار و عجیب و غریب (گروتسک[۱]) ترسیم می‌کنند. از کاریکاتورهای تصویری کلاسیک یا قرون وسطا نمونه‌هایی در دست است. هنرمندان قرن‌های ۱۸، ۱۹، و ۲۰ نیز عمدتاً از کاریکاتور برای هجو[۲] و ریشخند جامعه و سیاست استفاده کرده‌اند. برخی از استادان معروف کاریکاتور عبارت‌اند از اونوره دومیه[۳]، در قرن ۱۹، و دیوید لوین[۴] در قرن ۲۰. پیدایش کاریکاتورها در ادبیات با کمدی‌های آریستوفانس[۵]، در یونان باستان، آغاز شد. شکسپیر[۶] و دیکنز[۷] نیز در کاریکاتور مهارت داشتند. در پومپئی[۸] و هرکولانوم[۹] تصاویر عجیب و غریبی کشف شده‌اند و پلینی[۱۰] در تاریخ خود به تصویر مضحکی از هیپوناکس[۱۱]، شاعر یونانی، اشاره می‌کند. لئوناردو داوینچی[۱۲] از نخستین هنرمندانی است که اصول کاریکاتور را به‌کار برده است. این اصول با تصاویر مضحکی رواج یافت که خانوادۀ کاراتچی[۱۳] و پیروان بولونیایی آن‌ها (مکتب التقاطی ایتالیایی در قرن ۱۶) آفریده بودند. شارل فیلیپون[۱۴] (۱۸۰۰ـ۱۸۶۲) در پاریس نشریۀ لا کاریکاتور[۱۵] را در ۱۸۳۰ دایر کرد که احتمالاً نخستین نشریۀ تخصصی کاریکاتور بوده است.
کاریکاتور در ایران. پیدایش کاریکاتور در ایران به دوره انقلاب مشروطیت بازمی‌گردد. پیش از آن، نقاشان صرفاً به مصور کردن افسانه‌ها و روایات عامیانه می‌پرداختند. اولین نشریه کاریکاتوری نشریه ملانصرالدین بود که ابتدا در باکو و سپس در ایران منتشر شد و اولین کاریکاتوریست حرفه‌ای ایرانی، عظیم عظیم‌زاده است (۱۹۰۶). با آغاز سلطنت رضاشاه و تغییر شرایط اجتماعی و سیاسی، مطبوعات به اشکال متفاوت فعالیت خود را آغاز کردند که نشریه‌های ادب و ناهید ازجمله نشریه‌های تأثیرگذار انتقادی - مصور آن دوره است. در سال‌های حکومت محمدرضا شاه و پس از آن، در دوره جمهوری اسلامی، نشریات کاریکاتوری متعددی پا به عرصه فعالیت گذاشتند که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از آذربایجان، چلنگر، باباشمل، توفیق، کاریکاتور، خورجین، گل‌آقا، کیهان کاریکاتور، ایران کارتون، طنز و کاریکاتور. در طی این سال‌ها کاریکاتوریست‌های شاخصی نیز ظهور یافتند که کاریکاتور را به لحاظ کیفی ارتقا دادند همچون غلامعلی لطیفی، تجارتچی، بزرگمهر حسین‌پور، بهمن عبدی، کیومرث کیاست، داود شهیدی، مسعود ضیایی، سیدمسعود شجاعی طباطبایی، محمدرفیع ضیایی و حسین نیرومند.خانۀ کاریکاتور ایران. خانه کاریکاتور ایران در ۱۳۷۵ش تأسیس شد. هدف از تأسیس این مرکز رشد و اعتلای هنر کاریکاتور در ایران است. علاوه بر کلاس‌های آموزشی، دو نگارخانه در تهران به نمایش آثار هنرمندان ایرانی و خارجی به شکل انفرادی و گروهی می‌پردازد. سایت تخصصی ایران کارتون از سال ۲۰۰۰ فعال شد و به دو زبان فارسی و انگلیسی توانست هنرمندان بسیاری را در ایران و سطح جهان معرفی کند. همچنین هنرمندان ایرانی در معرض یک جریان بزرگ بین‌المللی قرار گرفتند. مجله ایران کارتون نیز حاصل این تلاش است که ماهانه برای هنرمندان ایرانی به رایگان ارسال می‌شود. دوسالانه کاریکاتور تهران در حال حاضر در بین ۱۵۰ جشنواره بین‌المللی جزو ۳ جشنواره اصلی در دنیا محسوب می‌گردد و از ۵ ستاره ممکن، ۵ ستاره را از آن خود نموده است. در هشتمین دوسالانه کاریکاتور، هنرمندان ۸۵ کشور دنیا شرکت کردند. دبیرخانه دائمی این دوسالانه، خانه کاریکاتور ایران است.