کپرنیک، نیکلاوس (۱۴۷۳م ـ۱۵۴۳)

کُپِرنیک، نیکُلاوس (۱۴۷۳م ـ۱۵۴۳)(Copernicus, Nicolaus)

کُپِرنيک، نيکُلاوس

نیکُلاوس کُپِرنیک Nicolaus Copernicus
زادروز	۱۴۷۳م
درگذشت	1543م
ملیت	لهستانی
تحصیلات و محل تحصیل	تحصیل ریاضیات، اخترشناسی، ادبیات یونان و روم باستان، حقوق، فلسفه و پزشکی در لهستان و دانشگاه‌های مختلف ایتالیا
شغل و تخصص اصلی	اخترشناس
آثار	در باب گردش افلاک آسمانی
گروه مقاله	اخترشناسی

اخترشناس لهستانی. برخلاف آموزه‌های کلیسای مسیحی زمان خود، معتقد بود که خورشید در مرکز منظومۀ خورشیدی است و نه زمین. ۳۰ سال در زمینۀ فرضیه‌های حرکت چرخشی و مداری زمین، که منجر به حرکت ظاهری اجسام آسمانی می‌شود، کار کرد. اثر عظیم او، در باب گردش افلاک آسمانی، نخستین گام مهم در تجسم دقیق‌تر منظومۀ خورشیدی بود. بعدها تیکو براهه، کپلر، گالیله، و اخترشناسان بعدی این فرضیات را کامل‌تر کردند. کُپرنیک، برخلاف نظرات بطلمیوس الگویی را پیشنهاد می‌کرد که طبق آن سیّاره‌ها، ازجمله زمین، بر گرد خورشیدی در گردش بودند که در مرکز قرار داشت. کُپرنیک اظهار داشت که زمین هر دور کامل از مدارش به‌دور خورشید را در یک سال می‌پیماید، و این در حالی است که ماه بر گرد زمین مدار پیمایی می‌کند. زمین روزانه به‌دور محورش، که ۲۳.۵درجه نسبت‌ به صفحۀ مداری‌اش مایل است، می‌چرخد و بدین‌ترتیب باعث چرخش ظاهری کرۀ فرضی ستارگان ثابت می‌شود. این الگو به دلایل متعدد پیشرفتی چشمگیر نسبت به منظومۀ بطلمیوس بود و توضیح می‌داد که چرا عُطارِد و زهره فقط «حرکت‌های محدودی» از خود نشان می‌دهند؛ علت این بود که مدارهایشان در داخل مدار زمین قرار داشت. به همین ترتیب این فرضیه شرح می‌داد که سیاره‌های مریخ، و زحل در حرکتشان آن گونه الگوهای غیرعادی، یعنی حلقه و گرهِ «حرکت رجوعی»، را بروز می‌دهند زیرا روی مدارهایی بیرون از مدار زمین، و با آهنگی کُندتر از زمین حرکت می‌کنند. حرکت زمین به‌دور محورش موجب حرکت تقدیمی اعتدالین می‌شود که هیپارخوس پیش‌تر آن را کشف کرده بود. الگوی کُپرنیک، با نشاندن دیدگاه خورشیدْ‌مرکزی عالم به جای دیدگاه انسانْ‌مرکز، مظهر تحولی به تمام معنا در اخترشناسی بود. کُپرنیک، با وجود آن‌که در رهاسازی کامل خود از قیود تفکرات سنتی ناتوان بود، این توانایی را داشت که فقط مدارهای سیّاره‌ایِ دایره‌ای را به تصور درآورد. این امر او را به حفظ نظام فلک‌های تدویر واداشت که در آن زمین به‌دور مرکزی می‌گشت که خود به‌دور مرکز دیگری در حال گردش بود، و آن مرکز هم خود بر گرد خورشید مدار می‌پیمود. کپلر، با معرفی مفهوم مدارهای بیضوی الگوی کُپرنیک را نجات‌داد. از این گذشته، کُپرنیک سپهرهایی را که فرض می‌شد سیّاره‌ها روی آن‌ها در حرکت‌اند همچنان حفظ کرده بود. کسی که سرانجام اخترشناسی را از این مفهوم رها ساخت براهه بود. کُپرنیک در تورون، واقع در ساحل رودخانۀ ویستول لهستان، زاده شد. بعد از مرگ پدرش در ۱۴۸۳م، دایی‌اش لوکاس واتسلروده، که چندی بعد اسقف اِرملانت شد، سرپرستی او را برعهده گرفت. در کراکوف لهستان و دانشگاه‌های مختلف ایتالیا به تحصیل ریاضیات، اخترشناسی، ادبیات یونان و روم باستان، حقوق، فلسفه، و پزشکی پرداخت. در ۱۵۰۰م در رم ریاضیات تدریس‌ می‌کرد و موفقیت فراوانی به‌دست آورد. پس از آن‌که در ۱۵۰۶ به لهستان بازگشت، پزشک دایی‌اش، اسقف وارمیا، در قصر هایلسبرگ شد. در عین‌حال، دایی‌اش نیز مقامی روحانی در فرومبورک برای او دست‌وپا کرد که امکان گسترش فعالیت‌های اخترشناختی را، با کمک خدمات دفاتر گوناگون حکومتی، برای کُپرنیک فراهم ‌آورد. رصدهای اخترشناختی را از ۱۴۹۷م آغاز کرد، اگرچه بیشتر به داده‌هایی که دیگران گرد می‌آوردند اتکا می‌کرد. هرجا که اطلاعات رصدی ضعفی داشتند او خود به رصد می‌پرداخت، اما وی اصولاً متفکر بود تا رصدگر. در ۱۵۱۳، متن بی‌امضای کوتاهی با عنوان شرح مختصر نوشت که طرح کلی همان مطلبی بود که مدتی بعد آن را در گردش افلاک آسمانی به بحث گذاشت. پیش از آن‌که سرانجام با انتشار اثر عظیم خود موافقت کند، بیش از ۳۰ سال به فعالیت مشغول بود. این تأخیر، آن‌گونه که غالباً تصور می‌شود به‌سبب نگرانی او از کفرآمیز تلقی‌شدن نظراتش نبود، بلکه علتش این بود که در آن روزگار نظرات وی به‌قدری باورنکردنی می‌نمود که فقط با آگاهی دقیق از اخترشناسی امیدی به توجه به آن می‌رفت. سرانجام دوستان کُپرنیک و شاگرد جوانش رتیکوس، که گزارشی از این منظومۀ جدید با عنوان روایت نخست کتاب گردش افلاک را منتشر کرده بود، او را برای منتشرکردن اثرش متقاعد کردند. گزارش رتیکوس نخستین اثر چاپ‌شده در زمینۀ نظریۀ یاد شده ‌بود، و چون کمتر از آن مورد تمسخر قرار گرفت که کُپرنیک گمان می‌کرد، با انتشار اثر شخصی‌اش موافقت کرد. پاپ پُلِ سوم قبول کرد که اثر به او اهدا شود. آندرآس اوزیاندر، کشیش پیرو لوتر، سرپرستی چاپ را برعهده گرفت و بدون اجازه پیش‌گفتاری در آن گنجاند که منظور از این نظریه را بیشتر کمک به محاسبۀ موقعیت‌های سیّاره‌ای معرفی می‌کرد تا گزارشی از واقعیت. این پیش‌گفتار از دید بسیاری از اخترشناسان به ارزش متن لطمه وارد کرد، اما در عین‌حال کتاب را از محکومیت فوری از سوی کلیسای کاتولیک رُم نجات داد. اثرگذاری فوری کتاب در حوزۀ فلسفه و الهیات چشمگیر نبود. واکنش در میان کاتولیک‌های رُم مثبت بود، اما پیروان لوتر واکنش خصمانه‌ای داشتند. آزار و اذیتی در کار نبود، و فقط زمانی‌که فلسفه‌ای جدید از گردش افلاک آسمانی پدیدار شد لوتر آن را محکوم کرد. این کتاب در ۱۶۱۶، در فهرست کتاب‌های ممنوع قرار گرفت و در ۱۸۳۵ از آن رفع توقیف شد.

---