عمر بن خطاب
عُمَرِ بن خَطّاب (مکّه ح ۴۰پ‌ق ـ مدینه ۲۳ق)
(مکنی به ابوحفص و ملقب به فاروق) خلیفۀ دوم از خلفای راشدین (حک: ۱۳ـ۲۳ق) و از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین مردان صدر اسلام. از قبیلۀ قریش و از تیرۀ عدی بن کعب بود. مادرش حنتمه بنت هاشم خواهر ابوجهل، پسرش عبدالله بن عمر از راویان مشهور، دخترش حفصه همسر حضرت محمد (ص)، و ام‌کلثوم دختر امام علی (ع) از زنان او بود. عمر تا پیش از مسلمان‌شدن، از دشمنان رسول خدا به‌شمار می‌رفت. بنابر برخی روایات، پس از آن‌که آیاتی از سورۀ طه را شنید نزد رسول خدا رفت و اسلام آورد. عمر اندکی پیش از رسول خدا به مدینه هجرت کرد و در بسیاری از جنگ‌های زمان پیامبر (ص) شرکت داشت، اما گزارشی از مبارزات و جنگجویی‌های او در منابع تاریخی نیامده است. پس از رحلت حضرت رسول، در حالی‌که حضرت علی (ع) و برخی از یاران آن حضرت مشغول غسل و دفن پیکر رسول خدا بودند، عمر همراه با ابوبکر و ابوعبیدۀ جراح، در سقیفۀ بنی‌ساعده گرد آمدند و برخلاف دستور رسول اکرم (ص) در غدیر خم ابوبکر را به جانشینی پیامبر اسلام برگزیدند. نقش او در بیعت با ابوبکر در سقیفه و پس از آن در حکومت ابوبکر بسیار چشمگیر بود. ابوبکر اندکی پیش از مرگ، در نامه‌ای عمر را به جانشینی خود برگزیده بود. عمر پس از رسیدن به خلافت (۱۳ق)، خالد بن ولید را از فرماندهی سپاه مسلمانان در شام، عزل و به‌جای وی ابوعبیدۀ جراح را منصوب کرد. عمر فتوحات زمان ابوبکر را هم‌زمان در ایران و شام ادامه داد، و درنتیجۀ آن بخش‌های وسیعی از ایران، شام و حتی مصر به‌تصّرف درآمد. براثر این فتوحات، اموال و غنایم فراوانی به دارالخلافه سرازیر شد. بدین سبب، او دیوان و دفتری برای حکومت تأسیس و مقررات حکومتی بسیاری وضع کرد و اموال را براساس تقدم در اسلام، شرکت در جنگ‌های بدر و احد و خویشاوندی با پیامبر، در بین مردم تقسیم کرد. افزون بر این، در زمان حکومت عمر خطاب مالیات ارضی (خراج) و مالیات سرانه (جزیه) بر مردم غیرمسلمان تابع جامعۀ اسلامی بسته شد، شهرهای کوفه و بصره بنا شد، و به پیشنهاد حضرت علی (ع) نام‌گذاری تاریخ اسلامی و آغاز آن از هجرت رسول خدا به مدینه صورت گرفت. از دیگر وقایع مهم دورۀ دَه‌سالۀ خلافت او قحطی بزرگ در حجاز بود (۱۸ق) که آن سال به عام‌الرماده معروف شد. دربارۀ عملکرد خلیفۀ دوم انحراف‌ها و ایرادهایی نیز وجود دارد که بحث‌ها و انتقاداتی را سبب شده است؛ ازجمله ماجرای حمله به خانۀ فاطمه زهرا (س)، بیعت‌گرفتن اجباری از حضرت علی برای ابوبکر و پاره‌کردن قبالۀ فدک، حذف عبارت «حی علی خیر العمل» از اذان و اقامه و اضافه‌کردن عبارت «الصلاة خیر من النوم»، حرام‌دانستن ازدواج موقت، ممنوع‌کردن عمرۀ تمتع، و دست روی شکم‌گذاشتن در حال نماز. عمر سرانجام به‌دست اسیری ایرانی به‌نام فیروز، معروف به ابولؤلؤ، کشته شد. او را در کنار قبر حضرت رسول و ابوبکر دفن کردند. عمر در بستر مرگ شورایی شش‌نفره متشکل از علی بن ابی‌طالب، عبدالرحمان بن عوف، عثمان بن عفان، سعد بن ابی وقاص، طلحه بن عبیدالله و زبیر بن عوام معیّن کرد تا خلیفۀ پس از او را انتخاب کنند، که درنتیجۀ این شورا عثمان به خلافت برگزیده شد. سیره‌نویسان عمر را مردی بلندقد، سرخ‌رو، تندخو و سختگیر، و دارای ارادۀ قوی و قدرت تصمیم‌گیری توصیف کرده‌اند.