تی مور شرقی
تی‌مُور شرقی (East Timor)
موقعیت. کشور تی‌مور شرقی در بخش شرقی جزیرۀ تی‌مور (مجمع‌الجزایر اندونزی) و در آسیای جنوب شرقی واقع است. مساحت آن ۱۷,۲۲۰ کیلومتر مربع و پایتخت آن شهر دیلی[۱] است.
سیمای طبیعی. بخش عمده و اصلی کشور تی‌مور شرقی را قسمت شرقی جزیرۀ تی‌مور، با مساحت ۱۴,۶۰۵ کیلومتر مربع تشکیل داده و ناحیۀ اوسکوسو‌ـ آمبنو[۲]، (که در تی‌مور غربی محصور است و ۱,۴۶۰ کیلومتر مربع مساحت دارد) و جزایر آتائورو[۳] در شمال، با مساحت ۱۴۵ کیلومتر مربع، و ژاکو[۴] در شرق، با مساحت ۱۰ کیلومتر مربع، بقیۀ نواحی کشور را تشکیل می‌دهند. کشور تی‌مور شرقی سرزمینی کوهستانی است که منشأ آتشفشانی و آذرین دارد و از جنگل‌های انبوه بارانی پوشیده است. نواحی جنوبی این سرزمین نسبتاً هموار است و کشتزارهای وسیعی دارد. نواحی شمالی را ارتفاعاتی تشکیل داده است که بلندی آن‌ها به ۲,۹۶۰ متر، (کوه گونونگ تاتا[۵]) می‌رسد. اقلیم این سرزمین گرم و مرطوب و پرباران است و میانگین دمای آن در نواحی شمالی ۲۴ درجۀ سانتی‌گراد است. میانگین بارندگی سالانۀ آن به ۱,۵۰۰ میلی‌متر می‌رسد و میزان بارندگی در نواحی جنوبی به ۲هزار میلی‌متر بالغ می‌شود.
اقتصاد. نفت و گاز از مهم‌ترین و اقتصادی‌ترین منابع زیرزمینی تی‌مور شرقی است و ذخیرۀ آن واقع در آب‌های جنوبی، بعد از منابع خاورمیانه، عظیم‌ترین ذخایر جهان است. بهره‌برداری جدی از ذخایر مزبور هنوز آغاز نشده و فقط مقدار کمی از آن استخراج می‌شود. علاوه بر منابع هیدروکربن، طلا، آهن، مس، و کُرُم نیز از دیگر کانی‌های ارزشمند تی‌مور شرقی است. با وجود این‌که کشاورزی این سرزمین، به‌ویژه پس از رفتن پرتغالی‌ها، رو به کاستی نهاده است، چوب صندل و قهوه و فرآورده‌های دامی هنوز از مهم‌ترین اقلام کشاورزی و صادراتی آن است و صید و صدور ماهی و غذاهای دریایی، از دیگر منابع درآمدزای کشور تی‌مور شرقی به حساب می‌آیند. این کشور از نظر صنعت بسیار ضعیف است و ۸۰ درصد از نیروی کار آن از بیکاری رنج می‌برند. بیشتر مواد غذایی آن مانند برنج، شکر و آرد از خارج وارد می‌شود و در مقابل صادرات آن فقط به قهوه و دام محدود است.
حکومت و سیاست. نوع حکومت تی‌مور شرقی جمهوری دموکراتیک چندحزبی با یک مجلس قانون‌گذاری است. برطبق قانون اساسی این کشور، که در سال ۲۰۰۲ تدوین شده، شمار اعضای مجلس ملی آن ۸۸ نفر است که هر چهار سال یک‌بار انتخاب می‌شوند و رئیس‌جمهور را نیز اعضای مجلس مؤسسان هر پنج سال یک‌بار برمی‌گزینند.
مردم و تاریخ. جمعیت کشور نوبنیاد تی‌مور شرقی حدود ۱,۱۲۴,۰۰۰ نفر است (۲۰۱۰) و تراکم نسبی جمعیت آن به ۷۵ نفر در کیلومتر مربع می‌رسد. بزرگ‌ترین شهر تی‌مور شرقی، دیلی است که حدود ۲۰۰هزار نفر جمعیت دارد. بومیان تی‌مور شرقی ۸۰ درصد از جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند و مابقی از اقوام پرتغالی، سوماترایی، جاوه‌ای و سولاواسی‌‌اند و زبان رسمی آنان پرتغالی و زبان ملی‌شان تتوم است. رشد سالانۀ جمعیت آن به ۱.۷ درصد می‌رسد و میانگین امید به زندگی ۴۸ سال است. تی‌مور از دیرباز به‌سبب داشتن چوب‌های جنگلی مرغوب شناخته شده بوده است. پرتغالی‌ها و هلندی‌ها در قرن ۱۶ به تی‌مور وارد شدند و آن‌جا را تصرف کردند. در ۱۸۵۹، هلند و پرتغال جزیرۀ تی‌مور را بین خود تقسیم کردند و بخش شرقی آن به پرتغال واگذار شد و پس از تأسیس اندونزی به آن کشور تعلق گرفت. نهضت‌های استقلال‌طلبانۀ مردم تی‌مور شرقی در دهۀ ۱۹۷۰ آغاز شد؛ آنان در ۱۹۷۵ جدایی از اندونزی و استقلال کشور خود را خواستار شدند. حملۀ نظامی اندونزی به تی‌مور شرقی نارضایتی و شورش مردم را شدت بخشید و در ۱۹۸۹ سازمان ملل متحد و نیز دربار واتیکان از استقلال‌طلبی مردم این کشور حمایت کردند. با سرنگونی ژنرال سوهارتو، دولت اندونزی سیاست خود را در مقابل تی‌مور شرقی تغییر داد. همه‌پرسی ۳۰ اوت ۱۹۹۹ به سود مردم تی‌مور شرقی پایان یافت و کشور جمهوری دموکراتیک تی‌مور شرقی با حمایت نیروهای پاسدار صلح سازمان ملل متحد تأسیس شد. این کشور سرزمینی نوبنیاد است و تا یافتن ثبات و فعال‌شدن سازمان‌های اداری و پیداکردن شیوۀ مناسب زندگی و احساس موجودیت، راه درازی در پیش دارد؛ به‌ویژه آن‌که غالب شهرها و تأسیسات آن در شورش‌ها و جنگ‌های داخلی ویران شده است.نیز ← تی‌مور